ՄԵԾ ԾԻԾԱՂԻՑ ԱՌԱՋ

http://gtergab.com/hy/news/unpublished/before-the-big-laughter/72/

2013 թ. հունիսին Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը խոսեց Միքայել Հովհաննիսյանի հետ Ծիծաղին և նրան առնչվող երևույթներին վերաբերող մի վիդեոզրույցում՝ ՍՄԻԼ հիմնադրամի նախաձեռնությամբ: Հետո նա գրի առավ իր նոթերն այդ առթիվ և հրապարակեց ֆեյսբուքում:

Վիդեոզրույցը տես այստեղ (տեքստի հետ նույնը չէ, բացի որոշ թեզերից).

Մաս առաջին.

http://vimeo.com/74907367

Մաս երկրորդ.

http://vimeo.com/75473269

Տեքստը վերանայված է 2020 թ. հուլիսի 7-ին

ՄԵԾ ԾԻԾԱՂԻՑ ԱՌԱՋ

1

Համակարգելու փորձեր. երկու և ավելի հեռու բաներն իրար մոտեցնել, տրամաբանություն, աբսուրդ, օքսյումորոն

Սա կարելի է դիտարկել որպես միդիտրոնի[1] ու մեծ պրոյեկտի[2] գաղափարների միավորում ու զարգացում:

Էսօր առավոտը մտածեցի, որ X-ին պետք է ուղարկել իմ հրապարակումները... Մինչ այդ չէի մտածել, մտքովս չէր անցել... Դա չնայած գործի հետ կապված կրեատիվություն էր, բայց էլի դրա դեպքն էր. X-ին հիշեցի, որովհետև ուղարկել էր իմեյլ, հիշեցրել իր մասին: Հիմա: Դա տարբեր ոլորտների երկու թեմայի, բանի, իրար մոտեցում էր էլի: Ինչ է դա նշանակում: Սա ոչ թե ստեղծագործական օքսյումորոնի դեպք էր, այլ սիստեմավորման. X-ն ու իմ հրապարակումներն իրար լավ բռնում են: Ուրեմն այդ երկու բանն իրար բերելու՝ կրեատիվի մեխանիզմի մեջ հավելյալ տարրեր ենք հայտնաբերում: Այն է. դրանք կարելի է այսպես բնութագրել. օքսյումորոնի ստեղծում: Աբսուրդի ստեղծում: Տարբեր ոլորտների երկու բանի իրար բերում՝ երբ համակարգվում է (X-ի դեպքը). և այլն: Համակարգման կա երեք դեպք. 1. Ցանկացած փոխլրացում՝ ավելի մեծ համակարգի տեսակետից (X-ի դեպքը): 2. Աբսուրդ՝ երբ անհամակարգելին է համակարգվում: 3. Եվ օքսյումորոն՝ երբ թվացյալ հակասությունն է համակարգվում՝ հենց հակասության սկզբունքի հիման վրա: Օքսյումորոնն առաջին դեպքի մասնավոր դեպքն է ու զուտ արտաքինով է արտասովոր: Եթե համակարգումը պատկերացնենք միայն որպես գումարում՝ այսինքն կապը միայն փոխլրացնող՝ ապա արտասովոր է. իսկ եթե հաշվի առնենք, որ համակարգերի մեջ նաև մտնում են իրար հակասող միավորներն ու իրար հետ հենց այդ՝ միմյանց բացառող կապը ստեղծում՝ ապա լրիվ հասկանալի: Մենք համակարգը սովորաբար պրիմիտիվ ենք երևակայում՝ գումարման ձևով, ամբողջության՝ որի միավորների միջև կապեր են. այդքան բան: Իսկ որ կապերը կարող են շատ բազմազան լինել ու իրար հակասող կամ իրար հետ չմիավորվող միավորներ իրար բերել՝ չենք խորանում:

Աբսուրդն էլ է օքսյումորոնի նման մի բան, բայց համենայն դեպս ավելի մեծ համակարգի տեսակետից[3] օքսյումորոնը համակարգելի է ավելի հեշտ, քան աբսուրդը, որը թվում է բացարձակապես անհամակարգելի: Բայց միայն առաջին հայացքից: Երկուսն էլ համակարգելի են նախ՝ հենց իմ օգտագործած համակարգի սահմաններում՝ օքսյումորոն և աբսուրդ հասկացությունների սեմանտիկայի սահմաններում: Բայց դա քիչ է: Հենց նոր ես բարդ, ավելի բարդ քան սովորաբար պատկերացնում են՝ համակարգ ստեղծեցի տեսականորեն: Երևակայեցի: Բայց դա քիչ է: Իմաստին համակարգում է անհրաժեշտ ոչ թե նրանց նշանակության՝ այլ իմաստի առումով այստեղ և հիմա, այս կոնտեքստում: Դա արդեն կախարդանքն է, որը նույնպես վերլուծելի է՝ երբ աբսուրդը, ասենք Խարմսը, էսթետիկական հաճույք է պատճառում: Կարելի է պատկերացնել, որ այդ հաճույքը բացակա կամ քիչ կլիներ, եթե Խարմսի կյանքի ու ժամանակի մասին ոչ մի տեղեկություն չունենայինք: Նույնն, ի միջի այլոց, անում է երբեմն Պլատոնովը: Ու էլի ցայտգայստը՝ ժամանակի շունչը՝ որոշիչ է նրանց ճիշտ հասկանալու համար: Բայց դրանից բացի՝ հումորն այստեղ նույնպես մեծ նշանակություն ունի: Առանց հումորի զգացողության՝ կարելի է վիրավորվել նրանց տեքստերից: Ինչպե՞ս թե Պուշկինը տշեց Տոլստոյին: Հատկապես, բնականաբար, Խարմսի: Իսկ հումորն ուրեմն ի՛նչ է: Ոչ միայն այն հենց աբսուրդի վրա է հիմնված հաճախ: Ծիծաղելին: Ոչ միայն հենց օքսյումորոնի վրա: Նաև՝ մտահորիզոնի ընդլայնման վրա: Իհարկե, մենք չենք կարող այստեղ հասկանալ, թե ո՛րն է ծիծաղի ֆիզիկական դրսևորման ու մտավոր դրսևորման համադրման մեխանիզմը: Բայց որ մի քիչ էլ մտածեինք՝ գուցե հիպոթեզ առաջարկեինք: Սա կարևոր է: Նաև կարևոր է լրջության իմաստը հասկանալ: Լրջությունն, ուրեմն, այն ձգտումն է, երբ յուրաքանչյուր միավոր իմաստին ձգտում են հատկացնել մեկ միավոր ձև: Բերգսոնի համար լրջությունը կոշտությունն է, և Շոպենհաուերից է դա գալիս: Դա նշանակում է, որ լուրջ մարդը, երբ ասում է «Ռուսաստանը դեմ է Հայաստանի միավորմանը Եվրոպային» լրջով՝ նկատի ունի, որ ինքը հոգու ամենախորքից համոզված է դրանում, հավատում է դրան, ու համարում է դա փաստ: Նա այդ փոփոխությունը չի ուզում: Ուզում է նախկինը (որը գուցե նույնպես երևակայության արդյունք է, ոչ թե փաստ), ուզում է, որ աշխարհի այդ մասիկը, որ իր պատկերացմամբ անշարժ էր, այդպես էլ մնա կոշտ: Նշանակվողը՝ նշանակողին նույնացած: Իմաստն ու նշանակությունը՝ նույն:

Փաստ, ոչ-փաստ, լրջություն

Բայց չէ որ այդ նախադասության իմաստն ինքնին փաստ չի կարող լինել, նույնիսկ եթե Պուտինն այն արտասանի բառացիորեն: Ուրեմն՝ կարծիքը, հավատը, համոզմունքը որպես փաստ ներկայացնելը՝ լրջություն է: Ոչ միայն փաստը որպես անշարժություն տեսնելը, այլև հավատին, կարծիքին, համոզմունքին, երևակայածին անշարժության, կոշտության, անփոփոխության կարգավիճակ հատկացնելը: Այսինքն առանձին դեպքը լրջության՝ փաստը որպես կոշտություն դիտարկելը՝ շատ քիչ է լրջության խորքը հասկանալու համար: Պետք է այն դինամիկայի մեջ տեսնել՝ որպես ինտենցիա՝ լրջացնել, այսինքն կոշտացնել անկոշտելին: Դա է լրջության վտանգը:

Եվ այն (համոզմունքը, հավատը, կարծիքը) մշտապես սխալանքի մեջ է, քանի որ փաստ չէ: Մինչդեռ ռեֆլեքսիան անքակտելիորեն կապված է հումորի հետ՝ որովհետև հենց այդ կապն է քանդում՝ կարծիքի, խոսքի ու հնարավոր փաստի միջև:

Այստեղ կարող է լինել կապերի մի քանի մակարդակ. նախ՝ փաստի ու հավատի-համոզմունքի միջև կապը: Դրա մասին խոսեցինք: Ուրիշ բան, որ նայած «փաստ» հասկացության ձևակերպմանը՝ դու քո այդ կարծիքով նույնպես փաստ ես կերտում, բայց՝ ա՛յլ փաստ, քան այն, ինչ, իբր, քո ասածի հիմքում էր: Որովհետև ասածները կարող են, իհարկե, փաստերի վրա հիմնված լինել կենցաղային իմաստով, ասենք՝ Կարենը հիմա տանն է, դպրոցից եկել է: Բայց ասածների մեջ շատ ավելի կարևոր է նրանց ինտենցիոնալությունը. թե ինչու՛ է դա ասվում: Ինտենցիոնալությունն ամեն ինչ է, դրա նպատակով օգտագործված փաստը՝ ոչինչ: (Փաստի՝ այստեղ սազող ձևակերպումներից մեկը. դա իրադարձություն է, որի՝ իրականացած (կամ պարբերաբար կրկնվող) լինելը վերստուգելի է, և որի՝ ըստ խոսողի իրականացված կամ պարբերաբար կրկնվող լինելն ու (սկզբունքորեն, թվացյալ կամ իրականում) վերստուգելի լինելն օգտագործվում է խոսողի կողմից՝ այս կամ այն նպատակով: Մտցնելով խոսքի պրագմատիկան փաստի ձևակերպման մեջ՝ մենք խորապես խորացնում ենք փաստի վերաբերյալ դիսպուտը):

Ինտենցիոնալություն

Այստեղ ավելի պարզ իմաստով եմ սա (ինտենցիան) օգտագործում, քան Հուսսեռլի մոտ, թեև մեկը մյուսին չի հակասում:

Ինտենցիոնալությունն ավելի կարևոր փաստ է ստեղծում, քան այն փաստը («դիկտումը»), որ ինքն օգտագործում է իր փաստը ստեղծելու համար: Օրինակ՝ դպրոցի ուսուցիչը ստիպում է սերտել. երկու անգամ երկու հավասար է չորսի: Ի'նչն է այստեղ կարևոր, այդ փա՞ստը, որ երկու անգամ երկուսը գրեթե միշտ չորս է: Այն տրիվիալ է: Այն չիմանաս էլ՝ հաշվիչ մեքենան կասի (անկեղծ ավանդապաշտներն անընդհատ ընդգծում են, որ մի քանի հազար տարի առաջ դա հայտնություն էր, բայց դա ուրիշ հարց. կարելի է հայտնությունը գնահատել՝ բայց տրիվիալությունը նույնպես. նայած ի՛նչ հարց ես դրել առջևդ: Է՛լ ավելի մեծ հայտնություն է՝ որ երկու անգամ երկուսը միշտ չէ չորս:): Կարևորն այստեղ ուսուցչի իշխանությունն է, իշխը, դպրոցի տեսակի փաստը, աշխատելը՝ բոլորին նույնատիպ կարծրատիպ ներշնչել, որ ոչ մի աշակերտ երբևէ չկասկածի. դրա հիման վրա՝ այդ գրունտովկայի՝ լավագույն դեպքում մտածել սովորեցնել հետագայում, իսկ վատագույն՝ կարծրատիպով մարդ արտադրել: Սա ավելի է ընդգծվում, երբ ուրիշ օրինակ ենք վերցնում, ասենք՝ «սոցիալիստական երկրում մասնավոր սեփականություն չկա»: Կամ՝ «հայ մեծ ազգը հնագույն քաղաքակրթության օրրան է»: Կամ՝ «հայ կինը չի դավաճանում իր ամուսնուն»: Կամ՝ «ազատվելով թուրք-ադրբեջանցի զավթիչներից՝ Լեռնային Ղարաբաղը բարգավաճում է»: Կամ՝ «հայ առաքելական եկեղեցին դարեր ի վեր անձնուրաց կերպով կատարել է ազգապահպան ֆունկցիա»: Կամ՝ «հայ մեծ քաղաքական գործիչ Ռոբերտ Քոչարյանը փրկեց Հայաստանն օրհասական պահին»: Սրանք կարծրատիպի, սուտի, ինտենցիոնալի, տրիվիալի խառնուրդներ են, և բոլորի պատմողական և կարծես թե լոյալ աբստրակտ ոճն արդեն իր մեջ իշխ է պարունակում (անհայտ է, ո՛վ է ասում, ու՛մ և ինչու՛, էքսպլիցիտ մոդուսը չկա, իսկ մյուս կողմից՝ շատ հստակ մակաբերվում է, թե ո՛վ կասի, ու՛մ և ինչու՛, ի՛նչ շահով): Ավելի կարևոր են ոչ թե այն փաստերը, որ սրանք արտահայտում են (ճիշտ թե սխալ), այլ կարևոր է այն ինտենցիան, որը սրանցից բխում է, այն է՝ պարտադրել հասցեատիրոջը որոշակի աշխարհընկալում, կարծիքների ու մոտեցումների որոշակի շրջանակ:

Է՛լ ավելի ընդգծված է այդ ինտենցիան այն կոնտեքստով, որում այս նախադասություններն արտահայտվում են. եթե դպրոցը երեխային դուր է գալիս կամ նա համեմատելու բան չունի ու քննադատական մտածողություն չունի՝ ավելի հավանական է, որ նա սրանք ընդունի որպես ճշմարտություններ, անքննադատաբար, ավելին՝ միմյանց աղերսված, այսինքն այն փաստը՝ որ Հայաստանում հին քաղաքակրթություններ են եղել՝ գումարվի այն պնդմանը, որ Քոչարյանն ազգափրկիչ է, և այդպիսով վերջին պնդումը փաստի հավելյալ ապացույցի պես մի հատկանիշ ձեռք բերի: Ճշմարտությունն ու սուտն իրար կողք դնելը սուտը ճշմարտացիացնելու հայտնի ձև է: Իստակելը՝ մեր ֆունկցիան (քննադատական մտածողության): Սուտով սուտն ապացուցելն էլ է տարածված: Ցանկացած իշխական դիսկուրս՝ օգտագործվում է որևէ նրան հաջորդող պնդումն «ապացուցելու» համատ:

Եթե երեխան ատում է դպրոցը (այստեղ և այս պահին)՝ նա կարող է զզվել ինչպես Քոչարյանի մասին ասածից, այնպես էլ հայոց՝ հնագույն քաղաքակրթություն լինելու: Եվ այլն:

Միֆ, կարծրատիպ, բառի նշանակություն, քննադատություն

Երկրորդ՝ քննարկենք հավատի-համոզմունքի ու նրա՝ խոսքով ձևակերպման միջև կապը: Վերջինս միշտ ազդվում է հանրային կարծիքից, կոնտեքստից: Այդպիսով, արտասանելով որոշակի նախադասություն՝ ասենք, «Եհովայի վկաները գեյ են, և ես դրան հավատում եմ, ես դրա մեջ համոզված եմ», մարդն ընդունում է փաստորեն կարծրատիպերը՝ իրեն դրսից տրված: Բայց դա էլ վերջը չէ: Եթե մարդը բացարձակապես անխելք չէ՝ նա ընդունում է այն կարծրատիպերը՝ որոնք իրեն խորքային կերպով ձեռնտու են: Ինչու՛ կարող է վերը բերված կարծրատիպը ձեռնտու լինել: Օրինակ՝ հեռավորին, անհայտին, թույլին, անպաշտպանին վիրավորելը՝ հաճույք է, կենսականություն է ավելացնում (բայց չխառնենք սա ծիծաղի հաճույքի հետ): Այն նաև ստեղծում է պատրանք՝ որ խոսում ես հզոր «մենքի» անունից: Հզորացնում է: Պատկանում ես մեծ ամբողջությանը: Նաև՝ ցույց ես տալիս այդ ամբողջությանը քո հավատարմությունը: Միաժամանակ՝ խոսում ես «անթույլատրելի» բաների մասին: Այսինքն նաև պոռնոյից ու բռնաբարությունից ես հաճույք ստանում, թեև նախատելով դրանք ու սարսափելով դրանցից: Իսկ հաճույք ես ստանում դրանից՝ որովհետև քո մեջ կա առողջ ագրեսիա, որը ճնշված է. այդ ագրեսիան ելք է ստանում երկու ձևով. այն ուղղելով միֆական Եհովայի վկա-գեյի դեմ՝ և միաժամանակ հագուրդ տալով նրան՝ խոսելով անթույլատրելի բաներից, տաբուներից (տաբուն հրապարակայնացնելը և՛ հաճույք է, և՛ ագրեսիա, տես նաև հետո), այսինքն ներսումդ՝ քո իսկ մեծ հանրույթին ժանիքներդ ցույց ես տալիս՝ ենթագիտակցաբար, որովհետև մարդն ազատ է ու ճնշմանը պիտի դիմադրի, իսկ տաբուն ճնշում է:

Կարող են ասել, թե մարդը փորձ ուներ Եհովայի վկաների հետ, ուրեմն միֆական չէ նրա կարծիքը. բայց էլի միֆական է, որովհետև քո փոքր փորձի մի կամ մի քանի էպիզոդն ընդհանրացնելը մինչև վերջնական հավատ, համոզմունք՝ կարծրատիպն օգտագործելով՝ միֆի ստեղծում է. իսկ միֆն ու կարծրատիպն իրար շատ մոտիկ բաներ են: Միֆը կարծրատիպերի շարան է: Գեղեցիկ միֆը կարծրատիպերի շարան է՝ երբեմն պատահող կրեատիվ խզմամբ, որն էսթետիկական կոմպոնենտ է մեջբերում: Եթե կրեատիվ խզումները միֆում շատ են՝ այն դառնում է գերակշռապես էսթետիկական, ինչպես էպոսը: Եթե կարծրատիպեր ընդհանրապես չկան՝ կարելի է ասել՝ հենարաններ չկան, և այդպիսի տեքստը աբսուրդի տեքստ է, դժվար յուրացվելի: Չէ որ ամենաառաջին կարծրատիպը բառի «օբյեկտիվ» (մեր իմացածով) նշանակությունն է, որի վրա ի վերջո հենվում ենք՝ հաջորդ բանն ասելու համար:

Բառի նշանակությունը նրա այն իմաստն է՝ որ երկու հաղորդակցվող համարում են, որ կիսում են նույնությամբ: Այսինքն խոսողը համարում է, որ խոսակիցն իրեն հասկացավ, հասկացավ ճիշտ այն, շատ մոտիկ, ինչ խոսողն ուզում էր ասել, ու խոսակիցը դա նրան ցույց է տալիս իր պատասխան, ռեակտիվ վարքով:

Դա կարևոր է, որովհետև սրանից բխում է նաև օրենքը, կանոնը, պայմանավորվածությունը. դա այն նշանն է (լեզվական կամ այլ), որի վերաբերյալ երկու կամ ավելի հաղորդակցվողը համարում են, որ նույն կերպ են մեկնաբանում, առանց այլևայլումների: Եվ այդ «նույն կերպից» շեղումները, խոտորումն էլ հենց հանդիսանում է նորմի, օրենքի, կանոնի խախտում: 

( Տե՛ս նաև օրենքի մասին հետագայում գրածս էսսեները.

https://www.gtergab.com/hy/news/media/thinking-aloud-about-electric-yerevan/100/

https://gtergab.com/ru/news/methodology-2/the-big-project-and-its-contemporary-context/117/

https://gtergab.com/ru/news/unpublished/the-three-crises-and-the-three-constituting-parts-of-the-big-project/134/ )

Կրթվածությունն, այդպիսով, հնարավորինս շատ բառերի տարբեր նշանակություններն իմանալն է, և դրա շնորհիվ՝ նրանց իմաստները տարբեր կոնտեքստներում հասկանալը (բայց՝ մի բան էլ ավելի. բառերին նոր կոնտեքստներ հատկացնելը, նոր նշանակություններ կամ երանգներ տալու կարողությունը. առանց դրա ստեղծագործություն չկա): Կարծրատիպը կոշտության առաջին քայլերից է, լրջության, բայց վտանգավոր չէ և նույնիսկ օգտավետ է, անփոխարինելի է՝ եթե չի ծնում կոշտությունների հաջորդ քայլերը, այլ ընդհակառակը, օգտագործվում է կոշտության քանդման նպատակով:

2

Հերմենևտիկա, որպես ստեղծագործ արարքն ամբողջացնող կիրառուկ (պրիոմ)

Ուրեմն աբսուրդի կամ նաև օքսյումորոնի տեղակայումը հասցեատիրոջ ներքին համակարգի մեջ՝ ստեղծում է իմաստավորման, մերելու, ինտերպրետացիայի՝ հերմենևտիկայի, մեկնաբանման կարիք: Այն կարող է մեկնաբանվել պրիմիտիվ համակարգման միջոցով՝ աբսուրդի մեջ գտնել ուղղակի կապ իրականության հետ: Ասենք. քանի որ երեսնականներին բոլոր արժեքները վերարժեքավորվում էին՝ Խարմսը հենց այդ իմաստով ասաց, որ Պուշկինը տշեց Տոլստոյին: Կամ՝ ավելի բարձր տեսական մակարդակով: Ասենք՝ Խարմսի ստեղծագործական առաքելությունն է՝ խարխլել արժեքների հիերարխիաները: Դա հարկավոր է՝ առողջացնելու համար մարդկությանը: Դա ելք է տալիս այն ագրեսիային, որն այլ դեպքում կբերեր գրքերի այրման, և բերում էր: Դա անում է բոլոր ժամանակների իսկական արվեստների մի մասը: Դա սուբլիմացիայի ձև է: Սա, այսպես ասած, ակադեմիական ինտերպրետացիաների տարբերակներ են, որ ես անվանում եմ «նաչոտչիկական», թեև ճշմարտություն էլ կա իրենց մեջ, իհարկե: Կարող է ավելի պրիմիտիվ, քաղքենի ինտերպրետացիա լինել: Ասենք՝ Խարմսը նախանձում էր Պուշկինին ու Տոլստոյին և որոշեց հայհոյել նրանց: Սրա տարատեսակները ես անվանում եմ կենսագրական քաղքենիացնող ինտերպրետացիա, սա նույնն է, երբ Պուշկինի պոեզիան բացատրում են իր կնոջ դավաճանությամբ, Չայկովսկու մուզիկան՝ իր գեյությամբ, և այլն: Անկախ նրանից, ճիշտ է դա, թե ոչ, եթե ինտերպրետացիան արվեստի հրաշքն իջեցնող չարություն և մանրություն է պարունակում, ազատության ճնշում՝ այն քաղքենիական է: Ճիշտ կենսագրականը կլինի՝ ինչպե՛ս արվեստը, որքան էլ դաժան էր, դրականորեն փոխեց կյանքը: Ինչպե՛ս ստեղծագործողն օգտագործեց կյանքի ծանր հարվածը՝ արվեստի մաս այն դարձնելու համար կամ արվեստով այն հաղթահարելու համար: Նույնիսկ եթե զոհվեց հանուն դրա: Նույնիսկ եթե անհաջողության հասավ:

Ամեն դեպքում՝ մեկնաբանությունը (ինտերպրետացիան) օգնում է նոր ինֆորմացիան տեղակայել ներքին համակարգի մեջ: Միևնույն ժամանակ՝ այն նույնպես ինտենցիոնալ է. համակարգի կառուցումն ինքնին ինտենցիոնալ է. դուրս գալ հակասություններից և ունենալ քիչ թե շատ համակարգված, տրամանաբանական աշխարհայացք: Որը կօգնի ավելի հեշտորեն հաղթահարել կյանքի արգելքները: Բայց եթե տրամաբանությունն այդ համակարգում չափից դուրս շատ է՝ այն հաստատ ադապտացված չէ, ուրեմն չի օգնում լավ հարմարվել և հաղթահարել մարտահրավերները: Միևնույն ժամանակ՝ պետք է ճիշտ հասկանալ այդ տրամաբանությունը: Այն ինտենցիոնալ է: Այսինքն մարդը՝ որպես հարմարվող էակ՝ չի ձգտում ճշմարտության, նա պրագմատիկորեն ձգտում է շահի և հարմարավետության ու իր նպատակներին «հասնման»: Դրա համար էլ աշխարհայացքը կարող է շատ հեռու լինել իրականությունից, բայց՝ օգնել մարդուն մասամբ հասնել այդ նպատակներին: Օրինակ՝ մարդը հավատացյալ է: Անկախ նրանից, աստված կա թե չկա՝ եկեղեցին մարդուն օգնում է հարմարվել այս կյանքում: Նույն պատճառով էլ մարդը փոփոխական է. և դա լավագույն աղերսներից մեկն է մարդու՝ և ոչ հեշտորեն տրամաբանվող համակարգերի միջև: Նախ՝ աշխարհն էլ է փոփոխական: Դա մի՛ կարևոր ընդհանրություն: Երկրորդ՝ Խարմսի աբսուրդն իլյուստրացիա է մարդու փոփոխականության. մի օր Պուշկինը Տոլստոյին սիրում է, մեկ այլ օր՝ տշում: Այդպիսով՝ Խարմս սիրողն ավելի ադապտացված է կյանքին, և Խարմսը դաստիարակում է այդ ադապտացումը: Երրորդ՝ նույն «օպերայից»՝ կյանքում ամեն ինչ հնարավոր է, նաև՝ որ Պուշկինը Տոլստոյ տշի. ֆիզիկական ցածր իմաստով՝ դա կարող է լինել ուրիշ Տոլստոյ, ոչ այն Տոլստոյը, որին մենք կարծում ենք, թե նկատի ունի Խարմսը. գուցե այդպիսի դեպք իրոք կատարվել է Պուշկինի կյանքում, կամ բարձր աբսուրդի իմաստով՝ որ անցյալն ապագայի նկատմամբ գործողություն իրագործի: Հենց որ նայում ենք այս տեսակետից՝ տեսնում ենք, որ իրոք հնարավոր է Պուշկինի այդպիսի ազդեցություն Տոլստոյի վրա. չէ որ անցյալն է, որ սովորաբար ազդում է ապագայի վրա: Հակառակը շատ ավելի ինովատիվ դիցուք է: Օրինակ՝ «Սպիտակ հոթել» վեպը:

Իհարկե, քանի որ Տոլստոյի համար Պուշկին կա, իսկ Պուշկինի համար այդ Տոլստոյը չկա՝ ավելի հեշտ կլիներ, պարզ տրամաբանությամբ, եթե վերջինս առաջինին տշեր: Դա էլ կարող է եղած լինել: Բայց Խարմսը մեզ առաջարկեց այլ տարբերակ (կամ ես հորինեցի մոտավոր խարմսություն): Հենց այդ գրեթե կամ մակերեսային անհնարինությամբ էլ այն ավելի հետաքրքիր է:

Գուցե Տոլստոյը, ստեղծագործական ճգնաժամի մեջ, մտածում էր. էդ շան որդի Պուշկինը ո՛նց ինձ տշեց:

Ահա մենք տեղավորեցինք աբսուրդն այնպիսի համակարգի մեջ, որը, առանց նրան վերացնելու (քանի որ մարդս ուզում է համակարգել, և նույնիսկ եթե բաց է պահում հակասության ծայրերն ու իրար չի կապում՝ դա, միևնույն է, համակարգում է), առանց նրա իմաստն աղճատելու և փչացնելու, տեղայնացրեց այն մեզ համար, տնավորեց, ընդգրկեց մեր աշխարհայացքի մեջ: Հուսով եմ, նաև առանց հումորը շատ փչացնելու:

(Տարբեր կողմերից, ինչը կարևոր է: Վերցրու մեկ ինտերպրետացիան՝ և հիմարություն կլինի, եթե շատ պնդես ու լրջացնես: Վերցրու այս բոլորը՝ և նրանց մեջտեղում, «ցանցի» կենտրոնում ինչ-որ բան է ուրվագծվում՝ քարանձավի պատին աղոտ շողի վրա այն ստվերը, որ Պլատոնը Հայդեգերի կարծիքով համարում էր օնթոլոգիական տրանսցենդենտալ արժեքների, հասկացությունների հասանելի հետքը՝ մադու համար: Օնթոլոգիան, իմ կարծիքով, կազմավորվում է բոլոր եղած, լինելիք, հնարավոր ինտերպրետացիաների որպես խաչմերուկ:)

Ինչպես տեսնում ենք՝ սա շատ ավելի բարդ ակցիա է, ավելի վերին, քան պարզ համակարգի միավորների հավաքագրումը, ինչպես, օրինակ, X-ին, որն ընթերցող է, նույնպես, ի թիվս այլոց, իմ գրածն ուղարկելը: Միևնույն ժամանակ, մենք կատարեցինք կրեատիվության սխեմայի[4] երրորդ անձի դերը՝ դուրս գալով երկու ամենահեռու բանն իրար հետ միավորող շրջանակից, ընդլայնելով այն այնքան, մինչև երրորդի արժեքավորումը տեղակայի այն սոցիալական է՛լ ավելի բարձր ընդունելության շրջանակներում՝ քան մինչ տվյալ էքզերսիսն էր: Առանց այդ երրորդի դերի՝ արժեքավորման, ցանկացած աբսուրդ մնում է զուտ ցածրորակ աբսուրդ, բառախաղ: Բայց քանի որ այս ճամփան արդեն անցվել է բազմիցս, քանի որ սրա պոտենցիալի մասին գիտակցումը կա՝ այդ պոտենցիալն է, որ օգնում է, առանց սրա պարտադիր էքսպլիկացիայի, գնահատել և՛ աբսուրդի փոքրիկ օրինակը, և՛ հումորը, անեկդոտը, և՛ օքսյումորոնը, և՛ պարզապես երկու «մեծ - բայց - իրար - մոտիկ» կոնտեքստներից երկու միավորների իրար բերելը (ինչպես տեքստի՝ և ընթերցողի. երկուսն էլ մոտիկ են նրանով, որ մեկը մյուսին է փնտրում, նրանով, որ նույն նշանային համակարգի հիման վրա են առնչվում. մեկն այդ համակարգն է, մյուսը նրան տիրապետում է, ևն):

Այսպիսով, այստեղ մենք վերլուծեցինք այդ իրարից հեռու երկու միավորի, բանի՝ իրար բերելու, այդ սլաքիկի, այդ կապի տեսակները (սլաքիկը՝ կրեատիվության սխեմայում, նույն քիչ առաջ վերը նշված հոդվածում):

3

Ծիծաղ ֆիզիկական և հոգևոր

Շատ կարևոր է ծիծաղի ֆիզիկականի իմաստավորման կապն այս հումորի իմաստայինի կապի հետ: Դա փաստորեն սկզբունքորեն չի հետազոտվում, միայն Բախտինն է նշել քիչ թե շատ, հետագա գիտությունը շարունակեց հետազոտել ծիծաղը ծիծաղելիի իմաստից դուրս հիմնականում[5]: Որովհետև գիտությունն առարկայացած է, և նույնիսկ հոգեբանությունը հաճախ այդ թռիչքը չի կատարում. տարբեր գիտություններն ու առողջ դատողությունն իրար միավորել:

Եթե ցանկացած համակարգում նշանակում է երկու ենթահամակարգի պատկանող մասնիկների ի մի բերում ավելի մեծ համակարգի սահմաններում[6] (որևէ ընդհանուր հատկանշի հիման վրա)՝ ապա այդ մեծ համակարգի երևակայության պահանջը՝ նրա հայտնության էվրիկան՝ նրա բացակայության մանթրաշը՝ դրանք են ծիծաղի ֆիզիկականի իմաստավորման կապը հումորի հետ: Առնվազն այդ երեք ֆենոմենները, իսկ գուցեև ավելի, որ հիմա իմ մտքով չեն անցնում, փաստորեն ստեղծում են այն սթրեսը՝ որը ծիծաղով է լուծվում:

Ծիծաղը այն սթրեսի լուծումն է, որը տեղի է ունենում, երբ թվացյալ անհամակարգելի տարրերը տեղավորվում են մի մեծ համակարգի մեջ՝ առանց նրանց ու համակարգի գեշտալտն աղճատելու տպավորություն ստեղծելու:

Դրանով աշխարհը լայնանում է, և կենդանությունն ու կյանքը ևս մեկ հավաստիացում ձեռք բերում:

Փաստորեն կարելի է ասել, որ ծիծաղը ֆիզիկական անգիտակից (գիտակցությունն անջատող) և տրենինգից ուղղակիորեն չկապված հաճույքներից երկրորդ ամենաուժգինն է՝ օրգազմից հետո: Լացի հետ որոշակի զուգահեռ ունեցող: Թեև լացը հաճույք չէ միշտ: Ծիծաղն էլ, բայց այն ավելի հաճախ է հաճույք, քան լացը: Օրգազմի պես՝ որը գրեթե միշտ հաճույք է: Տհաճ օրգազմ՝ գրեթե անհայտ է «գիտությանը»:

Ֆիզիկական տրենինգը՝ սպորտն, ասենք, նույնպես հաճույք է, բայց գիտակցորեն է մարդը դեպի նա գնում: Մինչդեռ կան ֆիզիկական հաճույքներ՝ բավարարվածություն՝ որոնք անգիտակից են ավելի. վազելը, զբոսնելը, լողալը, քնից արթնանալը՝ եթե լավ ես քնել, հորանջը, ձգվելը, փոր լցնելը, համեղ համը, քորելը, փռշտոցը, հազը նույնիսկ՝ եթե միայն կոկորդդ ես մաքրում: Դեֆեկացիան: Միզելը: Դրանցից ամենաուժեղն, իհարկե, ծիծաղն է, իսկ ավելի ուժեղը՝ օրգազմը: Բոլոր այդ դեպքերում մարմինը, անելով ոչ շատ եռանդ խլող (ինչպես, ասենք, երկար լողալը) ոչ սովորական շարժում՝ թարմանում է: (Քանի որ դա ավելի քիչ եռանդ է խլում քան, ասենք, երկար լողալը՝ ավելի շատ մարդիկ ավելի հաճախ կարող են անել):

Պարզ է, որ գլխին մոտիկ գտնվող օրգանների նման շարժումներն անմիջականորեն են կապված ուղեղին: Չնայած մյուսներն էլ հեռու չեն: Օրգազմն ավելի ուժեղ հաճույք է, քան ծիծաղը, դրա համար էլ ավելի հետազոտված: Մինչդեռ ծիծաղը, թվում է, շատ ավելի անտաբույացած է: Բայց արի ու տես՝ այն հետազոտելուց էլ են խուսափում, որովհետև այն, ինչպես և օրգազմը, ազատության արտահայտում է ֆիզիկական մակարդակի վրա, և ավելի սոցիալական. օրգազմ հիմնականում թաքուն են ունենում՝ ընդամենը երկու մարդ իրար ներկայությամբ, շատ հազվադեպ՝ ավելի, այն կարելի է լուռ ունենալ, իսկ ծիծաղը հրապարակային երևույթ է, ուշադրություն գրավող, անհանգստություն ստեղծող՝ լրջերի շրջանում և լրջերի համար:

Ծիծաղը դառնում է հենց ուղեղի (գլխուղեղի և ողնուղեղի) թարմացման միջոց և կենսականություն է հաղորդում մարդուն: Այն հաճույքի հորմոն է արտադրում: Առողջացնում: Օրգազմից հետո տղամարդը կարող է թուլանալ, իսկ ծիծաղից հետո՝ եթե այն շատ երկար չէ՝ մարդ ուժեղանում է: Սկզբում նա հանդիպում է մի պատմության՝ որը մեծ համակարգի մեջ միանգամից չի ընդգրկվում: Դա ստիպում է նրան զգոնանալ. աշխարհի հավասարակշռությունը խախտվեց: Նա լրջանում է. կոշտությունը, լրջությունը (կյանքի կուռ անշարժությունը), կարծրատիպը հարցականի տակ են: Հետո նա ստիպված է ճիգ անել՝ երևակայությունն արագ «բարձրացնելու» որքան կարելի է բարձր՝ որ այդ պատմությունը տեղավորվի նոր համակարգի մեջ, որը նրա երևակայությունը պիտի հայտնագործի առաջին անգամ: Վերջապես դա նրան հաջողվում է: Կատարսիս: Ծիծաղ: Սթրեսը պայմանավորված է նաև (բայց ոչ միայն) ծիծաղի դիալոգայնությամբ, սոցիալական պահանջով, նրանով՝ որ պիտի արագ ռեակցիա տաս: Անեկդոտից հետո դանդաղած ռեակցիան՝ ինքնին անեկդոտի և ծիծաղի առարկա է: Անեկդոտի հումորը շատ կոնտեքստային է, տեղայնացված, տվյալ քրոնոտոպին՝ հիմա ու այստեղին համապատասխան: Այդ իսկ պատճառով հատուկ ջանք է պետք՝ այն ծիծաղելի թարգմանելու, ուրիշ լեզվով ծիծաղելի պատմելու համար, և ամեն ոք դա չի կարող ու ամեն անեկդոտ թարգմանելի չէ: Բայց բացի այդ մեծ մշակութային անմիջական կոնտեքստից՝ կա է՛լ ավելի մեծ ու անմիջական՝ ինտերակցիայի, դիալոգի կոնտեքստը, որը և ստեղծում է սթրես՝ որի լուծումը հանգեցնում է հաճույքի արտահայտման՝ ծիծաղի: (Եթե հումորը չհասկանաս՝ գուցե քեզ ծաղրեն, գուցե դու քեզ թերի զգաս, ուրեմն պիտի արագ հասնես, հասկանաս. այդ սթրեսը ստիպում է արագ շարժել ուղեղը՝ ծիծաղելին տեղայնացնելու համար:)

Նկատենք, որ պարզ պատճառներով՝ օրգազմի հետ ծիծաղողները քիչ են (օրգազմից հետո՝ ավելի շատ, հասկանալի պատճառով՝ հաճույքը կրկնում են, հիշելով, ավելի թեթև ձևով) և նրանք սովորաբար ինտելեկտուալ են, ստեղծագործող (կարդացել եմ այդպիսի հետազոտություն ինչ-որ տեղ): Կամ՝ օրգազմը կեղծող, կամ քամահրող:

Ծիծաղից հետո քոր գալիս է երբեմն որոշ մարդկանց մոտ, երբեմն՝ ոչ: Ծիծաղի ու փռշտոցի, ծիծաղի ու հազի անմիջական դեպքերի հարաբերություններն էլ են հետաքրքիր, ինչպես նաև ծիծաղի՝ ու սպազմի (ծիծաղի և լացի): Բայց դրանք ավելի մանր հարցեր են, քանի դեռ կարևոր հարցերը չեն քննարկված:

Ավելի հետաքրքիր է մի քանի հանգամանք. 1. ոչ բառանշանային ծիծաղի դրդումը՝ խուտուտը. 2. ոչ ծիծաղելի անեկդոտների նկատմամբ ռեակցիան: Ինչու՞ են որոշ հանգամանքներում որոշ անեկդոտներ (որոնք պիտի ծիծաղելի լինեին, թվում է) ոչ ծիծաղելի լինում: 3. ժպիտը: Վերջինս պարզ է՝ ծիծաղի կարողությունն ու նրա մասին հիշողությունը մարդուն մղում են նրան նախապատրաստվել՝ նույնիսկ եթե այն տեղի չի ունենալու, և նույնիսկ եթե մարդը դա գիտի: Սա կարող է անմիջական լինել, բայց շատ հաճախ խորապես սոցիալական է, լեզու է: Ժպիտը ծիծաղին հարաբերվում է այնպես, ինչպես փափուկ հումորը՝ կոշտ սատիրային:

Մասնակին նրա ծաղկուն ամբողջ տարբերակով բացատրելը, կամ՝ տելեոլոգիա, և դրա հակառակ սխալ մեթոդաբանությունները

Այստեղ մենք կատարեցինք մի կարևոր կիրառուկ՝ մասնավորը բացատրեցինք ամբողջի պատկերով (ոչ թե առկա ամբողջով՝ այլ նրա արքետիպով): Մարդ կարող է կյանքում ընդհանրապես չծիծաղել, բայց ժպտալ՝ ելնելով նույն իմպուլսից՝ որ դա ծիծաղի պատրաստ լինելն է: Մինչդեռ գիտնականները ժպիտը բացատրում են քիչ է մնում թե՝ բերանի ջղաձգմամբ (օրինակ բերելով կապիկներին), փաստորեն ագրեսիայով: Իհարկե ագրեսիա էլ կա ժպիտի և ծիծաղի մեջ, երբեմն հատուկ ինտենցիայով, և նույնիսկ օբյեկտիվորեն, այնքանով՝ որքանով որ ագրեսիա է ազատության դրսևորումը, առողջության, կենսական ուժի դրսևորումը, ստեղծագործությունը, խաղը: Բայց դա ագրեսիա է դառնում միայն երրորդ անձի՝ որոշակի մեկնաբանության դեպքում (բացի ինտենցիոնալ դեպքերից, երբ հենց ժպտացող-ծիծաղողն է ուզում, որ իր ժպիտ-ծիծաղն ագրեսիա ընկալվի): Հետո՝ ագրեսիան միշտ, իր բնույթով, պաշտպանական պատճառ ունի և ինքնաթերարժեքավորում է նշում: Փաստորեն Բախտինն այս ծիծաղն ուսումնասիրեց խորապես, մինչդեռ անմեղ ծիծաղը՝ որպես ազատության, մաքուր հաճույքի արտահայտություն, ավելի քիչ է հիշվել մարդկությանը՝ Բախտինի գրվածքներից: Սեքսի ներքնակերտ մեղսունակությունը վերագրվել է նաև ծիծաղին՝ դարձնելով այն ներքնակերտ մեղսունակ, մինչդեռ այն անմեղսունակ է՝ ինչպես մանկան դեֆեկացիան, Պանտագրյուելի՝ քթից կամ ականջից ծնվելը: Ֆրեյդը նույն կերպ է մեկնաբանում ծիծաղը՝ կլասիկ սխալ ձևով՝ ինչպես, ասենք, Արիստոտելը - որպես առավելության գիտակցում՝ ծիծաղվողի (տուժվողի) նկատմամբ:

Ծանոթ անեկդոտի դեպքում չես ծիծաղում կամ ավելի թույլ ես ծիծաղում, կամ դա անում ես կուլտուրայից ելնելով (սոցիալական). շատ-շատ՝ այն վերհիշելու հաճույքից: Անծանոթ անեկդոտն ամենածիծաղելին է: Ծիծաղը լավության՝ լավը, առողջը, կենսունակը լինելու՝ քանդվող համակարգը վերականգնելու քրքիջ է: Անսպասելիի ուժը: Առողջության, ստուգման արարողություն, արձանագրում: Անգիտակիցից գիտակիցի անցում, և որքան ավելի է կոնցենտրացված, կարճ ժամանակում լինում՝ այնքան ավելի ուժեղ է պոռթկում ծիծաղը: Այն կոնդենսատորի մեխանիզմով է աշխատում, ինչպես և մի շարք այլ էմոցիաներ, բայց կարևոր է՝ որ անգիտակիցից գիտակիցի անցում է ազդարարում, գիտակիցի հաղթանակը՝ անգիտակիցի նկատմամբ, արդարացնում է ռեֆլեքսիայի և համակարգելու՝ մարդկային կարողությունը, աստվածային ունակությունը՝ հասկանալ, հետազոտել, հարցը լուծել և առաջ անցնել, մարդու գոյությունն է արդարացնում, դրա համա՛ր է կարևոր:

Լրիվ սխալ է համարել, որ ծիծաղը սեփական ես-ն ուրիշին ստորացնելու հաշվին ուռճացնել է նշանակում: Դա արհեստական ծիծաղն է: Ֆրեյդն ու անտիկ փիլիսոփայությունը սխալ են: Ծիծաղն ինքնահաստատող է, բայց ո՛չ ուրիշի հաշվին. հակառակը. մարդ իրեն է դնում կլոունի տեղը, որի հետ ծիծաղելի դեպք կատարվեց, և ծիծաղում ոչ թե որովհետև ուրախ է, որ դա իր հետ չի կատարվել, իսկ ուրիշի հետ կատարվել է՝ այլ որովհետև կատարսիս է ապրում՝ քանի որ իր հետ կատարվելը հեռվացավ, իրենից առանձին կատարվեց, և՛ կատարվեց՝ և՛ չկատարվեց, ճիշտ ինչպես ողբերգականի կատարսիսում: Ընդհակառակը, ծիծաղից հետո կարելի է տխրել՝ և դա ծաղրածուին խղճալուց է, որովհետև նա տուժեց:

Այդ կարևորագույն պրիոմը՝ որ մենք կիրառեցինք վերին դատողության մեջ՝ պայմանավորելով ժպիտը ծիծաղով, և ոչ թե հակառակը, խորթ է վերջին դարերի կույր թունելային գիտությանն ու մտածողությանը, որը ելնում է նրանից՝ որ փոքրին հետևում է մեծը, փոքրը մեծի սկիզբ է, սկզբում լինում է բողբոջ՝ հետո ծաղիկ: Սկզբում Պուշկին՝ հետո Տոլստոյ: Մեր պրիոմը կայանում է հետևյալում. շատ երևույթներ տեղի են ունենում իրենց իդեալի՝ իդեայի՝ իդեալական՝ կատարյալ զարգացած բլուփրինթի, արքետիպի ազդեցության տակ՝ կարծես իրենց մոնադի: Եթե Տոլստոյի գաղափարը, նախագիծը նախապես ինչ-որ տեղ չլիներ՝ Պուշկին էլ չէր լինի: Ինչպե՛ս է երեխան սաղմից ձևավորվում և դառնում մարդ: Հո չե՛ս ասի, որ սաղմը փոքր երեխան է, նրա պատճառը: Ոչ: Երեխան սաղմի ծրագիրն է, նպատակադրումը, տելեոլոգիան: Նպատակի և նրա նախնական հանգրվանների միջև կա մեկ այլ կապ՝ նման պատճառա-հետևանքայինին՝ բայց իր բնույթով այլ: Եվ շատ ավելի քիչ ուսումնասիրված, կարծես թե, նույնիսկ Կանտի պրոլեգոմենների կողմից:

Մետաֆորիկ կերպով ասած՝ մարդ ազատ է և ստեղծագործ՝ իր աստվածային բնույթի, Քրիստոսի կերպարի ուրվականի շնորհիվ, որ այնտեղ ինչ-որ տեղ միշտ կա, թափառում է, թիկնոցը քամուց ծածանելով, սուսերի ծայրը քայլելիս բոտֆորտներին դիպցնելով (գիտեն Քրիստոսի մասին, հարգում են, հավատում են նրան, թե ոչ),  և ո՛չ թե ձգտում է աստվածանալ՝ հանդգնելով լինել ազատ և ստեղծագործ: Պրոմեթևսի լեգենդը սխալ՝ կարծրատիպային է հասկացված, քանի որ «հանդգնել» հասկացությունը կարող է գոյություն ունենալ միայն եթե կա իշխանություն, հիերարխիա, հնազանդություն և ստրկություն, բայց ոչ համապարփակ ազատություն: (Սա էլ մեկ ուրիշ բացատրություն, թե ինչպե՛ս կարող էր Պուշկինը Տոլստոյին տշած լինել. իր միջի Տոլստոյի արքետիպը, բողբոջը)

Խուտուտը. դա նույնն է, ինչ բառանշանային համակարգին ռեակցիան: Մարմինն ազդակ է ստանում մի զգայուն տեղում՝ որպիսի ազդակը սովորաբար պիտի մղեր նեգատիվ պաշտպանական ռեակցիայի, բայց դրա կարիքն այս հանգամանքում չկա: Մինչ ուղեղը լուծում է այդ հարցը՝ գալիս է ծիծաղ: Փորձեք դիմանալ խուտուտին՝ երբ մոտիկ մարդն է անում: Մոտիկ, բայց անողոք: Ատամներդ սեղմեք և փորձեք: Շատ բան կհասկանաք: Ճանճի հպումից խուտուտը ջղաձիգ ռեակցիա է առաջացնում, ոչ թե ծիծաղ: Պիտի լինի ազդակ, որի ապակոդավորման սովորական ձևը (կարծրատիպը) չի աշխատում՝ որ ծիծաղ լինի: Եթե կա այդ իմպուլսը՝ կա ծիծաղ: Եթե կա ծիծաղ՝ կա այդ իմպուլսը:

Անծիծաղելի անեկդոտ. այն կոնտեքստային բնույթ ունի. մարդ կա՛մ լսել է այն արդեն, ուրեմն ապակոդավորման և նոր համակարգի, նոր կոնտեքստի մեջ մտցնելու ձև չկա: Կա՛մ՝ հոգնած է մարդը՝ անուշադիր: Կա՛մ՝ պատմողն այնպես է պատմում, որ իր վրա ավելի ուշադրություն է սևեռում, քան՝ ասելիքի: Ուշադրությունը շեղվում է՝ կատարսիս չի ստացվում: Եվ այլն:

Այսքանն այս թեմայով:

4

Վերջերս հատուկ հետաքրքրվել եմ դավադրությունների տեսությամբ: Պետք է, ի վերջո, այն մեկնաբանել: Ինչու՞ են մարդիկ հակված դավադրությունների տեսության: Դրա ֆենոմենը նույնն է սկզբում, ինչ անհուն լրջության ֆենոմենը: Դրանից է սկսվում. դավադրության տեսության հավատալը որոշակի աշխարհայացք է պահանջում:

Պարադիգմների բախում

Շարունակելով հանդիպումների միկրոանալիզը, կուզեի նաև մի քանի խոսք ասել պարադիգմների կամ հարաշարերի հանդիպումների վերաբերյալ՝ նախորդ էսսեիս[7] ի շարունակություն: Կարելի է պատկերացնել այդպիսի հանդիպումների մի քանի ձև: Դրանք սերտորեն կապված են վերը քննարկված հանդիպումներին, քանի որ ինչպես միավորը իր կոնտեքստն է մակաբերում՝ համակարգ, որը հետո իր հերթին իրեն՝ միավորին է մակաբերում (նույն սկզբունքն է՝ աստված մարդ է մակաբերում, նույնիսկ եթե չկա. մեծը՝ փոքրին, եթե մեծը չկա՝ մեծի գաղափարը, ինտենցիան. աստծո գաղափարը՝ արարք. ծիծաղի հնարավորությունը՝ ժպիտ), որը (կոնտեքստը) դառնում է ենթահամակարգ երկու հեռու միավորների միավորման դեպքում՝ ստեղծելով մի մետահամակարգ, որի սահմաններում դրանք միավորվում են՝ նույն կերպ պարադիգմն այդպիսի մի ենթահամակարգ է, կամ դրա ոգին, որին պատկանող ցանկացած միավոր, ասենք՝ արարք, նրա գոյությամբ է պայմանավորված: Միաժամանակ՝ արարքը կարող է լինել նրան հակասող: Այդ դեպքում, եթե արարքը նրա կատարողի կրած պարադիգմին հակասում է՝ պարադիգմը կա՛մ աբսորբացնում է այդ արարքը՝ հակասությունը վերացնում, կա՛մ՝ փլվում-զարգանում, դառնալով այլ (ենթա) պարադիգմ:

Լինելով տեսական ամբողջություններ՝ պարադիգմները կարող են, բնականաբար, մեծ ծակեր ունենալ իրենց մեջ, համակարգային, տրամաբանական ևն: Նրանք հենց դրանով են բնորոշվում, որ վերջնական չեն, այլ՝ ծակոտկեն, ինչպես, ասենք, հոլովների համակարգը: Իմաստների մի մասը լեզուների մի մասում հոլովներով է արտահայտվում, մյուս մասը՝ այլ կերպ. բառերի դասավորությամբ, կապերով, այլ բառերով ևն: Բայց պարադիգմ ասելով քերականության մեջ մենք պարզության համար հասկանում ենք հոլովական կամ խոնարհման համակարգերը. իմաստների մյուս տարբերակները՝ որ այդ համակարգերով չեն արտահայտվում, բայց վերաբերում են նույն համակարգին՝ չեն արտահայտվում այդ պարադիգմի մեջ ուղղակիորեն. պարադիգմը ծակոտկեն է: Օրինակ՝ անգլերենի հոլովների պարադիգմը շատ ավելի աղքատիկ է, գրեթե վերացած, համեմատած հայերենի հետ: Բայց կլինեն լեզուներ, որոնք շատ ավելի զարգացած հոլովների պարադիգմներ ունեն, քան հայերենը, լեզուներ, որտեղ, ասենք, պատկանելությունը սեփականության տեսակետից վերսուս ծագման (սերելու) տեսակետից՝ տարբեր հոլովներով է արտահայտվում: Կամ՝ կա «անկյունային» հոլով, ասենք:

Այսինքն տվյալ անձը՝ արարք կատարելիս, կարող է այդ արարքը կատարել համապատասխան իր աշխարհայացքին, բայց հակասելով այն պարադիգմին՝ որի մեջ գործում է: Աշխարհայացքն ու պարադիգմը նույնպես կարող են հակասել իրար. պարադիգմը նման է նրան, ինչ մարքսիզմում անվանում էին գաղափարախոսություն: Նաև աշխարհայացքի հետ է կապված: Միևնույն ժամանակ՝ մարդ կարող է նաև իր աշխարհայացքին հակասող արարք կատարել: Բայց պատկերացնենք, որ այդ հարցը չկա: Դա հեշտ հարց է: Ոչ մի պարադիգմ չի ասում՝ ես լավ պարադիգմ եմ, սա՝ վատ, ասում են՝ ես ճիշտ պարադիգմ եմ, այսինքն իմ բացատրելու ունակությունը՝ որին հետևում է կյանքին հարմարվելու կարողություն և զարգանալու կարողություն՝ ավելի մեծ է, քան մյուսինը: Եթե բացատրելու ունակությունը փլվեց (արարքը սխալ հետևանքի բերեց)՝ ապա պարադիգմը փոխվում կամ վերանում է: Այդպես մոդիֆիկացվեց, թեև չկորավ, մարքսիզմը, նաև ֆրեյդիզմը և այլն:

Ռեալիզմ և իդեալիզմ

Իմ նշած պարադիգմներում, ասենք, ռեալիզմը եթե հանդիպում է գլոբալ մարքսիզմին՝ նրանք կարող են միմյանց ուժեղացնել և ստեղծել հիբրիդ պարադիգմ, որովհետև որոշակի արժեքներով իրար մոտ են: Իսկ, ասենք, եթե ռեալիզմը հանդիպում է իդեալիզմին՝ ապա տեղի է ունենում բախում: Եթե շատ կոշտ հանդիպեցին՝ ռեալիզմը կարող է կարճաժամկետ հաղթանակ տանել իդեալիզմի նկատմամբ՝ ոչնչացնելով նրա ջատագովներին: Կարող է նաև կոոպտացիայի ենթարկել՝ ասենք, դիվանագիտությունը դնելով ծառայության՝ պատերազմին: Կամ նույնիսկ հակառակը՝ եթե պատերազմը դիվանագիտության ելք է՝ ապա դա ռեալիզմի պարադիգմ է: Ռեալիզմը կամ մարքսիզմը կարող են հաղթել՝ եթե իդեալիստն ուտելու բան չունի և սովից մահանում է: Իդեալիզմի գլխավոր պրոբլեմը դա է. որտեղից մինիմալ նյութական ռեսուրս հայթայթել: Ռեալիզմինը՝ մաքսիմալ նյութական ռեսուրս: Իդեալիզմին այդքան նյութական պետք չէ, քանի որ այն ունակ է փոխակերպելու իր եղած ռեսուրսը՝ ալքիմիկոսի պես՝ պղնձից ոսկի ստանալու: Ռեալիզմն ասում է. պատմությունն արքաների պատմությունն է: Իդեալիզմն ու Բրոդելներն ասում են. պատմությունը մարդկանց պատմությունն է, նրանց՝ որոնք արքաների բանակների համար տասհազարերորդն են և արքայական պատմության մեջ հետք չեն թողել: Արքան կարող է քեզ սպանել, և դու նրանից կախված ես, բայց պատմությունը՝ դու՛ ես, ո՛չ թե արքան. դու՛ ես արել առևտուր և հայտնագործություն, ստեղծել շրջազգեստ և կրկեսի առյուծ, գրել պոեմ և հնազանդեցրել կեսուրիդ, զարգացրել լեզուդ և հորինել ծիծաղելի ու իմաստուն անեկդոտ: Դա՛ է պատմությունը, ո՛չ թե միայն արքաների ինտրիգներն ու ճակատամարտերը: Եթե վերջիններս պատմություն են՝ ապա զուտ այնքանով, որ արքան նույնպես խեղճուկրակ մարդ արարած է: Դու ազատ չես ապրել, աղքատ ես եղել, և քեզ արքան է իշխել, բայց ինչ կա-չկա՝ պատմությունը դա է:

Հենց դրա համար էլ իդեալիզմին հաճախ մեղադրում են հարուստների թեորիա լինելու մեջ. խառնում են այն, որ հարուստները նյութականի մասին կարող են չմտահոգվել՝ նրա հետ, որ իդեալիստին քիչ նյութական է պետք: Կարող են, իհարկե, լինել հարուստներ, որոնք իդեալիստ են: Ասենք՝ Էնգելսը կամ, որոշ իմաստով, որոշ ժամանակից հետո՝ Սորոսը:

Նրանք, ավելի շուտ, պոստօպերաիստ են[8]: Պոստօպերաիզմը լուծում է իդեալիզմի հիմնական հակասությունը՝ ինչպես չմեռնել սովից, եթե դու իդեալիստ ես: Նա ասում է. ինֆորմացիոն աշխարհի զարգացման հետ մեկտեղ՝ դու հնար ունես փող վաստակել ավելի քիչ աշխատանք ծախսելով: Մնացած ժամանակդ տրամադրիր հեղափոխությանը: Նա ասում է. ինտելեկտուալ ճիգդ կարող է կրկնակի դառնալ՝ եթե գրադարան գնալու կարիք չկա՝ ձեռքիդ տակ է գիրքը, համացանցում: Ինտենսիֆիկանում է ինտելեկտի գործը՝ դու էլ այդ երկրորդ հարյուր տոկոսը նվիրիր համախոհ հավաքագրելուն և որոշ պատրանքներից-կարծրատիպերից ազատվելուն ու հեղափոխությանը: Օրինակ՝ ազատվիր այն պատրանքից, թե երբևէ քո ուզած ինտելեկտուալ գործի համար քեզ փող են տալու: Կամ՝ որ հեղինակային իրավունք պիտի լինի (այդ երկու պատրանքը փոխկապակցված են): Փաստորեն այն մարդը, որ իր ինտելեկտով շուկայի մեջ է՝ շուկային է ծառայում: Ինչը որ մենք տեսնում ենք Պելևինի և Սորոկինի տխուր զարգացումն ախտորոշելիս: Սա կապված է մարդու դուալիզմի հետ (տես ներքևում)՝ որպես սուբյեկտ և որպես մարդկության ինքնաճանաչման միջոց: Սուբյեկտի կարևորագույն սիմուլյակրներից է՝ կապիտալիզմը: Որից, թվում է, սուբյեկտը չի կարող փախչել: Կրթված հային հեշտ է մարդու՝ մարդկության միջոց լինելը հասկանալ, ինչպես և այլ կրթվածին. չէ որ հայ մշակույթը մարդկությանն ավելի է պետք, քան՝ հային: Բայց այդ դուալիզմի մասին՝ ավելի ուշ:

Ռեալիստներն ասում են. ինչ օգուտ իդեալիզմից, եթե փոքր մարդուն արքան միշտ կռացնում է և արքան է որոշում, թե փոքր մարդն ինչպես ապրի: Իդեալիզմն ասում է. դու ինչ ուզում ես մտածիր՝ մեկ է, ես առաջնային եմ: Դու, ասում է, բնության օրենք չես, որ գիտելիքի հիերարխիայում առաջնային լինես: Երկիրը պտտվում է արևի շուրջ, ուրեմն՝ դա է օրենքը, այլ ոչ թե երկրի ամեն մասնիկի՝ արևի շուրջ պտույտի առանձին պատմությունը. մնացածները գլխավոր օրենքի կրկնություն են, անկարևոր: Բայց հասարակությունն ու պատմությունը ֆիզիկա չեն, այստեղ ամենավերջին ստրուկի կյանքը նույնքան հետաքրքիր ու արժեքավոր է, որքան և՝ թագավորի:

Բայց երբեմն իդեալիզմն էլ կարող է հաղթել հենց ռեալիզմի աչքերում: Օրինակ՝ խոսքով մարդասպանին կամ թշնամուն ուրիշներին ոչնչացնելու մոլուցքից հեռացնելը: Դրա համար խոսքի արժեքը շատ բարձր է, քանի որ այն հակաբնազդային, հակաինտուիտիվ կերպով կարող է փոխել ուժերի հարաբերակցությունը: Ի վերջո ռեալիզմն ու մարքսիզմը բիրտ ֆիզիկական ուժի մասին են: Իհարկե, ոչ լրիվ. մարքսիզմն ասում է, որ այդ ուժն է գործում՝ բայց իր իդեալական աբստրակտ ապագայի պատկերում՝ այդ ուժը ոչնչացնելու հնարներ է տեսնում, առանց այդ բիրտ ֆիզիկական ուժի՝ զարգացման ու ծաղկունքի հասնելու: Եվ թեև նրա տեսլականն աբստրակտ է՝ բայց նա կոչ է անում պայքարի՝ հանուն դրա, թեև, ավաղ, պայքարը հաճախ տեսնում է էլի բիրտ ուժի կիրառմամբ, այսինքն նպատակն ազնիվ է, բայց միջոցներն այն խաթարում են: Նույն կերպ կարելի է մեկնաբանել տեռորիզմը, նույնիսկ հայկական կամ մուսուլմանական (որոշ) տեռորիզմները, այդ է պատճառը, որ այն մարքսիզմին մոտ է:

Մյուս կողմից, ռեալիզմը քարոզում է մի մոտեցում՝ ըստ որի մեկ առանձին վերցրած տեղանքում հնարավոր է ժամանակավոր բարգավաճում՝ եթե դու հաղթական ես քո շրջապատի նկատմամբ: Դա ժամանակավոր բարգավաճում է, բայց այս աշխարհում դա էլ է լավ բան: Այն չի պատասխանում այն հարցին, թե, իսկ եթե շրջապատդ փլուզվում է, արդյոք չկա՞ համակարգային կապ նրա և քո միավորի միջև, որը կխանգարեր նրան բարգավաճել փլուզված շրջապատում: Այն այժմեական է, ժամանակավոր: Նա նաև թույլ է տալիս ուրիշ միավորների բարգավաճել՝ նույն պայմանով, եթե ժամանակավորապես իրար ոչնչացնելը կանգնեցրել են այս կամ այն պատճառով: Բայց նա փաստորեն կապերի տեսակը՝ միավորների միջև, շատ մեխանիկական է տեսնում. ասենք՝ բիլիարդի գնդակների պես, բայց հաշվի չառնելով, որ այդ գնդակի մոլեկուլը՝ անհատը, կարող է մի գնդակից մյուսին անցնել, կամ կապ ստեղծել, ցանց, կամ միասնական գործողություն անել մյուս գնդակի մոլեկուլի հետ՝ միաժամանակ կամ համաձայնեցված: Այսինքն նա ազատության սահմանափակում է դնում անհատ գործչի վրա  և միայն ժամանակավոր խաղաղության հավատում: Կարծրատիպերի համակարգ: Դրա համար էլ, հենց, հաջողակ է, ինչ-որ իմաստով, որովհետև շարքային մարդն ավելի հեշտ է կարծրատիպերով համակարգ ստեղծում՝ քան սովորում անկարծրատիպ մտածել: Մարդիկ ընդունում են ռեալիզմը, սկսում ըստ դրա գործել՝ և այն ստանում է բացատրական ուժ և մարդկանց ադապտացիոն ունակություն հաղորդում (տեղի է ունենում կոնստրուկտիվիզմ՝ ինքնաիրականացող կանխագուշակում) :

Դավադրության տեսություն[9]

Այստեղ կարելի է փակագծերում նշել, որ դավադրության տեսությունը ռեալիզմի պարադիգմի հավելյալ զարգացում է՝ նույնիսկ չարորակ զարգացում՝ «ախրանիծելային»՝ քանի որ փորձում է կանխել հենց այդ մոլեկուլների ազատ վարքը: Չարորակ է այն նաև, որովհետև սովորաբար գտնվում է փսիխիկայի՝ աննորմալությանը հարող ոլորտներում, կամ՝ պարարտ հող է դրա համար: Դավադրության տեսության մի շարք հատկանիշները հայտնի են և շատ հետաքրքիր, կարճ ասած՝ դա բացատրություն է՝ որն ամենի պատճառային կապը, ագենտը տեսնում է մարդուց (բացատրողից) դուրս և գաղտնի, բայց այդ մարդուն շատ նման մի քանի մարդու համակարգված գործողությունների արարք: Իհարկե կան այլ տարբերակներ, ասենք, որ դավադրությունը կորպորացիաներինն է, որովհետև դավադրության տեսության կողմնակիցն է՛լ ավելի ծակոտկեն աշխարհայացք ունի, քան պարզապես ռեալիստը, այստեղ նույնիսկ կարծրատիպերից բացի նաև մութ ոլորտներ են կապերի ու միավորների փոխարեն. նա կարող է, օրինակ, ագենտին (գործողին) երբևէ չերևակայել լրջով. մի կողմից դավադրության տեսության կողմնակցի մի տեսակն ունի վառ երևակայություն՝ մյուս կողմից բացարձակապես չունի: Նա նման է մեկին, ով, ասենք, հաշվում է շատ արագ, բայց տառերով կարդալ չգիտի: Մեկին, որն ունի հիպերտրոֆիայի հասած շնորհք մի ասպարեզում՝ և բացարձակապես բութ է մեկ այլ, մոտակա ասպարեզում: Ասենք, երաժիշտի, որը դալտոնիկ է: Մի ուղղությամբ նրա ուղեղը կարող է գնալ շատ երկար, մեկ այլ ուղղությամբ՝ բացարձակապես: Այդ փայտացած մասերը ուղեղի՝ վկա են, որ դավադրության տեսության կողմնակիցը ֆանատիկոս դառնալու վտանգի առջև է:

Համակարգման՝ մարդու կարևորագույն ունակությունը՝ եթե մեթոդաբանորեն սխալ է օգտագործվում՝ ծնում է դավադրության տեսություն. պատճառահետևանքային կապ ստեղծելու՝ թեկուզ հիպոթետիկ՝ մարդու անհագուրդ հակումը: Քանի որ այդ կապը նույնպես պարզ բացատրություն է: Մարդկության վարքը մեկ մարդու վարքի անալոգիայով բացատրելը սխալ է, թեև գեղեցիկ: Հնոտի մտածողություն է: Ես՝ որպես հայ, հնադարյան ժողովրդի ներկայացուցիչ և ստեղծագործության երգիչ՝ տառապում եմ այդ սխալով: Սխալ է միասնական սուբյեկտի վարքով բացատրել՝ ոչ միասնական սուբյեկտի վարքը: Շատ ավելի դժվար է ոչ միասնական սուբյեկտի վարքը դիտարկել՝ ինչպես որ կա, համակարգից դուրս: Համակարգից դուրս պահել դժվար ու բարդ ֆենոմենը՝ որ հանկարծ սխալ բացատրություն չտաս՝ թվացյալ ճիշտ՝ ու մեկընմիշտ սխալվես՝ հատուկ ունակություն է, շատ դժվար: Դրա համար աբսուրդը որպես էդպիսին՝ որպես մոնադ արժեքավորելը՝ շատ կարևոր ստեղծագործ ունակություն է՝ առանց մտցնելու կարծր համակարգի մեջ: Մետահամակարգ, հակահամակարգ պատկերացնելը: Նույն կերպ՝ երկու ֆենոմեն, որոնց միջև ինչ-որ կապ զգացվում է, պատճառահետևանքայինի չբերելը՝ նույնպես շատ դժվար է, հակաբնազդային: Կայծակ խփեց՝ հետո անձրև եկավ: Սա պատճառահետևանքայի՞ն է, թե՞ պարզապես ժամանակի մեջ հաջորդականություն: Նայած: Այ այդ նայածը թանկ արժե:

Դավադրության տեսությունը հենվում է ճիշտ ու ռեալիստական բացատրության աբսուրդիզացիայի վրա. ասենք՝ այն կորպորացիաների դավադրություն է մակաբերում կարտելությունից, մոնոպոլոզիացիայից: Բայց այդ մասնավոր դեպքերը դարձնում է համաշխարհային: Կամ՝ հաշվի առնելով, ինչպես են գործում ՑՌՈւն ու ԿաԳեԲեն՝ մեկ համաշխարհային ուժ է նրանցից ու այլ ՄՈՍԱԴներից կերտում՝ որն իբր կառավարում է ամեն ինչ: Այդ աբսուրդիզացիան այդքան հարմար է դարձնում դավադրության տեսությունը՝ կոմեդիա կերտելու համար մի կողմից, և տրագեդիա ստեղծելու համար՝ մյուս կողմից. հանուն դավադրությունը վերացնելու՝ մարդկանց վերացնելու արդարացում տրամադրելով: Փոքրամասնություններն ակտիվ են և պիտի իրար օգնեն, թե չէ մեծամասնության մեջ՝ կկրվեն. դրանից մակաբերվում է հրեաների կամ հայերի դավադրության տեսությունը: Ամերիկան ու իսլամը մեծ են և ուժեղ. դրանից մակաբերվում է նրանց դավադրության տեսությունը: Մի տրիվիալ իրական փաստ՝ և ահա պատրաստ է տեսությունը, որը խախտում է մեն-մեկ ավանդական, կլասիկ մտածողության կանոն՝ Օքքամի կանոնը. բացատրություն փնտրելիս՝ մի՛ ստեղծիր ավելորդ էություններ: Կրճատի՛ր ավելորդ էությունները՝ բացատրի՛ր դրանք, բայց ո՛չ որպես էություն (սուբյեկտ), այլ՝ որպես տենդենց՝ - և չկա դավադրության տեսություն, քանի որ տենդենցը չունի միասնական սուբյեկտ, ուրեմն՝ կամք: Տոլստոյի տեսությունը՝ ինչպես ռուս ժողովուրդն ու Կուտուզովը կրեցին 1812-ի պատերազմը, ոչ թե դավադրության տեսություն է, այլ՝ տենդենցի վերհանում, այսինքն գիտական մոտեցում. շատ մանր կամքեր տարբեր ձևի գործելով, բայց հիմնականում ընդհանուր ուղղությամբ՝ հասան ռուսական հաղթանակի: Հասցրեցին: Մտցրու՛ այդտեղ միասնական մեկ սուբյեկտի (ազգի) կամք՝ դա արդեն միստիկա է և, ուրեմն, դավադրության պես մի բան. ասենք՝ ռուսները հատուկ կանչեցին Նապոլեոնին ներս՝ որ ջախջախեն: Պատմական թրիլերի լավ թեմա: «Մառիսյա և Նապոլեոնի» նոր ձևակերպում: Կուտուզովը հատուկ հանձնեց Մոսկվան՝ իմանալով, որ Նապոլեոնն այնտեղ կխրվի: Դա, երևի, ճիշտ է: Հույս ունենալով գոնե: Հավատալով, որ Ռուսաստանը Մոսկվայից մեծ է, անծայրածիր է: Ճտերը ձմռանն են հաշվում այնտեղ: Եթե նախորդ թեզն էլ է ճիշտ՝ ապա, ահա, դավադրության տեսությունը գրեթե պատրաստ է:

Դավադրության տեսությունը, ինչպես և ես, հակված է անիմիզմի, շատ անթրոպոցենտրիկ է, այն իմաստով, որ, մարդուն վերցնելով որպես ամեն ինչի հիմք՝ մարդկայնացնում, անհատականացնում է մեծ սուբյեկտները: Ես մի մարդու մետաֆորով եմ դիտարկում ողջ մարդկությունը, որը նույնպես սխալ է, բայց գեղեցիկ է: Բարդը պարզով բացատրելը միշտ սխալ է: Բայց առանց մոդելների էլ է անհնարին: Դավադրության տեսությունը կարծում է, որ դավադիրները գործում են որպես մեկ միասնական սուբյեկտ:

[Սուբյեկտ (ենթակա) բառով իսկ, ի միջի այլոց, արտահայտվում է մարդու դուալիզմը. մի կողմից՝ նա սուբյեկտ է՝ այսինքն ազատ կամքի տեր: Մյուս կողմից՝ ենթակա է (ու՞մ, ինչի՞): Համակարգի, մետահամակարգի, կազմակերպությա՞ն: Թե՞ դրանք սիմուլյակրներ են: Ես միայն մեկ մարդուց ավելի մեծ մետահամակարգ եմ ճանաչում՝ մարդկությունը: Մնացածները (ազգ և այլն) ծնում են շիզոֆրենիա, որովհետև սուբյեկտն ու իրենք՝ նույնն են, սուբյեկտի սիմուլյակր են, շատ-շատ՝ մարդկության թերզարգացած տեսակ, ինչպես ժպիտը՝ ծիծաղի]

Այն չափազանցնում է մի քանի մարդու՝ միասնաբար և գաղտնի գործելու համար անհրաժեշտ ռեսուրսը: Նրանց դիսցիպլինան: Տաղանդը: Աբսոլյուտ, տոտալիտար գաղտնիության հնարավորությունը, դրա հաջողակությունը, այն դիսցիպլինան՝ որ համաշխարհային դավադիրներից պահանջվում է՝ իրենց դավադրությունն իրոք իրագործելու համար: Դավադրության տեսությունը ֆանտաստիկա է:

Իհարկե, այդ տեսությունների մոդայիկությունն այսօր՝ պայմանավորված նաև համացանցով[10], պայմանավորված է մարդկանց մեթոդաբանական անգրագիտությամբ. նրանք նոր սինկրետիզմի դարում են ապրում. գրագետների քանակը շատացել է, բայց մտածելու գրագիտությունն ակտուալացել է, մինչդեռ բացակա է: Նախկին ժամանակներում դա ակտուալ չէր՝ կարող էիր լինել դավադրության տեսության կողմնակից սնոտիապաշտ գյուղացի, ողջ կյանքդ այդպես ապրել և ոչ մեկին չխանգարել, հավատալով իննի դավադրությանն ու պլյուս նրան՝ որ գիշերը չարքերը գալիս են: Հետո կրթվեցիր՝ իմացար, որ չարք չկա կարծես թե, քո հոգուց դուրս, բայց մտածել չես սովորել, դրա համար նոր՝ ավելի «գրագետ» մթությունը քեզ դարձնում է դավադրության տեսության կողմնակից: Դեռ մեջդ նոր կարգավիճակդ չի բալանսավորվել: Բայց այդ ամենի մասին մեկ ուրիշ անգամ ավելի մանրամասն գուցե:

Դավադրության տեսության ջատագովները երկու տեսակի են. կա՛մ անկեղծ հավատացող դրան՝ և ուժասպառ, այսինքն իրենց՝ ենթակա լինելը չգիտակցող: Ապաիշխանավորված: Կամ՝ իշխանությանը ծախված, այսինքն իրենք ռեսուրս են ստանում՝ այն պրոպագանդելու համար, որ իշխանության մեղքերից ուշադրություն շեղեն: Կա՛մ միաժամանակ և՛ մեկը, և՛ մյուսը: Որ սատանայի ծառա երրորդ տեսակը կա՝ անկեղծ վատը ցանկացող մարդկությանը՝ որևէ նշանակալի չափով՝ չեմ հավատում: Այսօր՝ նացիզմից հետո՝ չկա: Թեև պետք է զգույշ լինել:

5

Իդեալիզմի հաղթանակները

Այսպիսով՝ իդեալիզմը կարող է հաղթել ռեալիզմին իր իսկ հողի վրա, երբեմն, ակնառու կերպով, և այդ հաղթանակները կարելի է վերլուծել՝ հասկանալու համար նրանց առանձնահատկությունները: Նախ՝ եթե ընդունենք, որ նրանք քչաքանակ են՝ ապա նրանց արժեքն, ինչպես ասացի, ավելի մեծ է, քան ռեալիզմի և նրան հարող պարադիգմների հաղթանակներինը, որոնք սովորական բան են թվում. ռեալիզմի հաղթանակը նման է, ասենք, հաղթանակի՝ կրակազենքով անզենի դեմ, իսկ իդեալիզմինը՝ դատարկ ձեռքերով՝ կրակազենքով զինվածի դեմ: Բայց արդյո՞ք նրանք իրոք քչաքանակ են: Թե՞ ուղղակի... Ի՞նչ. մենյսթրիմ դիսկուրսը նրանց սովոր չէ նկատե՞լ: Ուրեմն պետք է հասկանալ, ինչպես է աշխատում մեյնսթրիմ դիսկուրսը (կոնստրուկտիվիզմ): Թե՞, ասենք, կարևոր է այն հաղթանակը, որ պարտվողն է ընդունում, այսինքն քչաքանակ են այն դեպքերը, երբ ռեալիզմն է ընդունել, որ ինքը պարտվել է: Ինչու՞, կրկին: Գուցե նրան այլ դեպքերը չե՞ն հետաքրքրում: Իրոք, լինելով հատկապես ծակոտկեն պարադիգմ, որի ծայրերն իրար լավ չեն միանում, քանի որ այն հիմնված է ազատությունը սահմանափակելու վրա, շատ հավանական է, որ ռեալիզմը պարզապես չի հետաքրքրվում մնացած դեպքերով: Կույր է: Ուրեմն պարտվելու է: Մինչդեռ, կարելի է ասել, որ երեխայի ծնունդն արդեն իդեալիզմի հաղթանակ է, այս աշխարհի գոյությունը, նրա վրա մարդկանց գոյությունը, այն, որ մարդկանց ինտերակցիաների ժամանակ սպանություն ավելի քիչ է կատարվում, քան չսպանություն, և այլն: Մարդու կյանքն ամենամեծ արժեքներից է, համատարած կերպով ընդունված,  ու այն գաղափարախոսությունը, որ դա չի ընդունում՝ ընդունելով պատերազմի հնարավորությունը որպես արժեք (այսինքն պատերազմի՝ որ կարող է սկսել հենց այդ գաղափարախոսությունը)՝ հակասում է իդեալիզմին և կյանքի տրամաբանությանը: Որպես փաստ պատերազմն ընդունելն այլ բան է, քան որպես արժեք: Կան և այլ դիտարկումներ՝ իդեալիզմի հաղթանակի մասին: Տրանսֆորմատիվ մեթոդներում մենք խոսում ենք այն մասին, թե ինչպես մի հետաքրքիր հրաշք է կատարվում. մարդ ունեցավ անհաջողություն: Նա տխրեց: Մեկի համար դա վերջ է ամեն ինչի: Բայց հանկարծ մյուսը դա համարում է կարևոր փորձ ու հաղթահարելով՝ հասնում հաջողության: Դա նման է խոսքով վայրենու գազանությունը կասեցնելուն: Մեկ այլ օրինակ. քանակի վերածումը որակի: Դա հրաշք է: Կամ՝ նպատակից կախված՝ միջոցների քանակի հանկարծ ավելացումը: Փող չունեիր տուն առնեիր՝ բայց ահա ու որոշեցիր դառնալ էմվեդեի մինիստր՝ ու ստացվեց, ու ամբողջ երկիրն է քոնը:

Դա բացատրվում է մի քանի պատճառներով. նախ՝ մարդու էներգիայի հավելցուկով (հավելյալ արժեք): Իսկ դա քանի որ այլ օրգանական կամ ոչ օրգանական աշխարհում քիչ է պատահում՝ կարելի է միայն բացատրել մարդու մենտալ, հոգևոր, հոգեկան, ոգեղեն, ինչպես կուզեք անվանեք, եռանդով: Ի վերջո՝ գիտակցորեն ստեղծարար լինելու կարողությամբ: Հնար փնտրելու ու գտնելու: Փաստորեն մենտալ եռանդի այդ արտադրանքն է՝ որին փոխակերպվում է ֆիզիկական եռանդը՝ որը թույլ է տալիս իրագործել իդեալիզմի բոլոր հաղթանակները: Մինչդեռ ռեալիզմի հաղթանակների համար մենտալն էնքան էլ պետք չէ, մարդկություն էլ պետք չէ՝ անմարդ բնությունը հերիք է: Մարդկությունը պետք է միայն սահմանափակ, ասենք՝ զուտ տակտիկական, հաճախ ռեակտիվ իմաստով. «հիմա նա այստեղից կհարձակվի՝ իսկ ես նրան այն կողմից կպատասխանեմ»: Առանց նույնիսկ, գուցե, նախնական իմպուլսի ու նպատակի մենտալի, մտավորի, հոգեկանի, հոգևորի, ոգեղենի, ստեղծարարի ազատ խաղը (հիշենք խաղի կապը ծիծաղի ու ստեղծագործության, կրեատիվիզմի հետ)՝ ոգեշնչված տիեզերքի, աստծո ուրվականի ազատ խաղի հնարավորությամբ, ինտենցիայով՝ ստեղծում է մարդու ֆենոմենալ բազմազարգացածությունը, որը և գրավականն է իդեալիզմ պարադիգմի հաղթանակների:

Գեշտալտը որպես ուղիղ ճանապա՞րհ

Երկու կարճ հարց կա, որ առաջանում է սրանից. Ա, ինչու այսօր սա, թվում է թե, դիսկուրսի մեծ մասի կողմից գիտակցված չէ, ավելին, կյանքի փաստերն էլ են, թվում է թե, ժխտում. մեծությունների փոքրացում, արժեքների մանրացում ու այլասերում, բռնիության համատարած տարածում... Բ, Մենք մանրամաս չդիտարկեցինք, միայն նշեցինք հպանցիկ պոստմոդեռնիզմի կամ կոնստրուկտիվիզմի պարադիգմի հանդիպումը որևէ այլ պարադիգմի, ավելին, երեք սկզբունքորեն իրարից տարբեր պարադիգմների բախումը (ռեալիզմի, իդեալիզմի ու պոստմոդեռնիզմի)... Որ կհարստացներ այս էքզերսիսը: Իսկ դա չէ որ կարևոր է, որովհետև ինչ-որ իմաստով՝ ռեալիզմն ու իդեալիզմն արդեն վաղուց են կռվում, իսկ պոստմոդեռնիզմը կամ կոնստրուկտիվիզմը, թվում է, այդ հարթության մեջ չեն, այսինքն երկուսի բախումը հարթության մեջ է, իսկ երրորդինը՝ արդեն եռաչափ տարածության:

Բ. հարցին պատասխանելիս հաշվի առնենք, որ այն հենց հնարավորություն է տալիս պատասխանել Ա. հարցին: Այսինքն այն, ինչ կատարվում է աշխարհում այսօր՝ նեգատիվ, թվում է, դիսկուրսի համատարած հաղթարշավը՝ զուտ կեղև է, որի ներսում բախվում են իրար հակասող պարադիգմները: Տեսեք. մեյնսթրիմ զլմ-ները տակ են տալիս, բայց դա չէ որ ռեալիզմի զենքն էր, քանի որ ռեալիզմը սիրում է կենտրոնացում ու ազատության կառավարում: Ամեն մարդ կարող է ինքն իր զլմ-ն դառնալ այսօր: Դա է ելքը: Այդպիսով պոստմոդեռնիզմը՝ կոնստրուկտիվիզմը՝ դիսկուրսի սիմուլյակրությունը դիմազերծելով՝ թույլ են տալիս հաղթանակել ազատությանը: Եվ դրանով, սիմուլյակրության այդ  հաղթահարման զենքով, նա սերել է մարքսիզմից, որն ասում էր, որ ցանկացած դիսկուրս իր դասակարգի շահերն է պաշտպանում, և այդպիսով էր դիմազերծում դիսկուրսները: Մյուս կողմից, կոնստրուկտիվիզմը թույլ է տալիս աշխարհի ստեղծագործ ուժն առաջ մղել, այսինքն հիվանդության ախտորոշումից դառնում է դրական՝ լուսավորչական, գրեթե գիտնականների հեղափոխության տեսության արտահայտություն լավ իմաստով: Եթե աշխարհը կառուցվում է դիսկուրսով, ապա լավ դիսկուրսով կարելի է լավ աշխարհ կառուցել (չհաշված որ լավ մտադրություններով դժոխքի ճամփան է սալարկված): Հասնում ենք էլի արարքի ու գործունեության տեսություններին: Ավելին, հենց այդ ունակությունը՝ վատը տրանսֆորմացնել լավի՝ գալիս է կոնստրուկտիվիզմի պարադիգմից, այդ պարադիգմի պրիոմների օգտագործման օրինակ է (իդեալիզմից սնված, որ ասում էր. կարող ես բոլորին կոտորել. մեկ է պատմությունը նրանցն է, ոչ թե քոնը, մեկ է պատմության մաս չես դառնա, նրանք կմնան):

Այստեղ մենք տեսնում ենք միդիտրոնի[11] գործողությունը՝ ցանկացած պարադիգմից վերցնել այն, ինչ մեզ պետք է տվյալ պահին: Բայց չշտապենք դա անվանել էկլեկտիզմ, Ֆոյերաբենդի պես, թեև դա էլ կարող է լինել և իրավունք ունի: Երբ մարդ զառիթափից կախված է՝ չի խորշում ձեռքը գցել ինչին պատահի, և եթե մագլցեց՝ ոչ ոք իրեն չի մեղադրի, թե անհարիր բանից էր կառչել, էկլեկտիկ թփուտներից: С паршивой овцы хоть шерсти клок.

Միակ պրոբլեմը, որ մնաց՝ դա անհատի չափազանցված արժեքն է իդեալիզմում: Այն կարող է վերասերել իդեալիզմը՝ հետ բերելով այն ռեալիզմին, եթե ցանկացած շարքային անհատից այն գնա դեպի միայն հատուկ՝ հիերարխիկ իմաստով իշխանություն ունեցող անհատները՝ ու ասի թե, Հայկ ու Բելի պես, իրար հետ կռվողները պրեզիդենտներն են, համաշխարհային ֆիրմաները կամ օլիգարխները, այսինքն՝ իրական անհատից աբստրահվի ու անհատ (սուբյեկտ) լինելը պարզ իմաստով վերագրի ցանկացած միավորի[12]: Այդպիսով կրկին զրկելով շարքային անհատին խոսքի իրավունքից: Բայց սա պետք է պարզապես նկատել ու դիմազերծել: Ի վերջո, միդիտրոնն էկլեկտիկ պարադիգմների կտորների կոնգլոմերատ է միայն եթե աշխարհայացքը՝ կամ պարադիգմը՝ ծակոտկեն է ու ավարտուն չէ, այլապես այն լրիվ համակարգված մեկ այլ մետապարադիգմի մաս է: Որը նույնպես ծակոտկեն է, բայց շատ ավելի բարձր մակարդակի վրա: Եվ հավատը, գաղափարը, ուրվականը, ինտենցիան՝ որ նրա ծակերը սկզբունքորեն լցվելի են – այն դարձնում է հոծոտ: Գոնե՝ ուրվագծված: Լավ իմաստով: Ամպային: Գեշտալտ:

Ինչ է մարդը. «Միդի» սուբյեկտը որպես լրջության սիմուլյակր

Անհատի չափազանցված արժեքը լուծվում է, երբ նա գիտակցում է, որ այն վերինի միջոց է: Այն ուրվականի: Իդեայի: Առանց ֆանատիկոսանալու՝ նա միջոց է՝ մեծ պրոյեկտի իրագործման[13]: Սա կարող է նաև եկեղեցու նորացման հիմք դառնալ, թեև ես այդպիսի նպատակ չեմ տեսնում, քանի որ կրոնի կարիք չեմ տեսնում ավանդական իմաստով, բացի մի քանի պարզ գաղափարներից.

1 մարդը ստեղծագործ երևույթ ու էություն է:

2 նա հենց դրա համար է ստեղծված և զարգացել, որ բնությունն ինքն իրեն հետազոտի ու այդպիսով ամրապնդվի, զարգանա, ու ինքնահետազոտությունը զարգացնի, որ հասկանա կյանքի իմաստը կամաց կամաց:

3 ստեղծագործությունը մարդու գլխավոր ֆունկցիան ու հաճույքն է, և այն արտահայտվում է ամեն քայլափոխին, մանր արարքներում նույնպես:

4 մարդն ունի (ստեղծա) գործելու կամք, այդքանով սուբյեկտ է և ազատ է. նա սակայն նաև միջոց է. այսինքն մարդն ունի դուալ բնություն:

5 մարդու շեղումն իր նշանակությունից՝ միշտ ժամանակավոր երևույթ է, բայց այդ շեղումների քանակը ռեալ պատմության մեջ շատ-շատ է, դրա համար էլ ուղիղ ճամփան զարգացման չի գտնվում հեշտությամբ:

6 մարդկությունը մեկ ամբողջություն է. մարդն ու մարդկությունը ռեալ սուբյեկտներ են, իսկ ազգերը, պետությունները ևն՝ ժամանակավոր, հաճախ սիմուլյակր սուբյեկտներ, «միջոց». որքան ավելի ֆիզիկական է «միդի» սուբյեկտը (մարդու ու մարդկության միջև ընկած)՝ այնքան այն ավելի սիմուլյակրային է, քանի որ ֆիզիկականը կառչեցնում-կախում է նրա հասկացությունն ու խանգարում՝ որ նա իր սուբյեկտությանը հարիր ազատ արարքներ կատարի: Այսինքն՝ մարմնի մասսայից, տարածքից կախվածությունն իջեցնում է սուբյեկտավորումը: Այդ իմաստով՝ դասակարգն ավելի ազատ սուբյեկտ է՝ քան պետությունը, այդ իմաստով հայ ժողովուրդը շահում է՝ որովհետև շատ ավելի ազատ ու մեծ սուբյեկտ է քան իրեն հատկացված տարածքը:

7 լրջությունը դա «միդի» սուբյեկտին՝ միջոցին, վերջնական սուբյեկտի չափ նշանակություն հատկացնելն է, և դրանից բխող բոլոր հետևություն-արարքները:

և այլն:

6

Նորից այն մասին, թե արդյոք լավն աշխարհում ավելանում է, թե պակասում

Վերջին հարցը՝ վերին ցուցակի կետ 5-ն ավելի մանրամասն քննարկենք: Բայց ախր կրիմինալն ու բռնությունն աշխարհիս երեսից չեն քչանում, չէ՞: Անհայտ է: Մեր գիտելիքն է դրանց մասին ավելանում, իսկ քչանում են թե ոչ՝ կարևոր էլ չէ: Կարևոր է պարադիգմի կամ աշխարհայացքի սահմաններում այնպիսի պատկեր կառուցել, որը թույլ կտա հնարավորինս շատ փաստեր աբսորբացնել մեկ համակարգի մեջ. այդպիսի մի ճկուն համակարգ կառուցել՝ առանց նրա, որ այդ համակարգը հեշտությամբ փլուզման ենթարկվի անբացատրելի փաստերից: Կա այդպիսի պարզ սկզբունք՝ միավորները համակարգի մեջ ընդգրկելու, միմյանց կցելու. ընտրել այնպիսի միավորներ, որ համակարգը հեշտությամբ չքանդվի: Թեև սպեկուլյատիվ կերպով դա անել չի կարելի. համակարգը կդառնա անպետք: Միավորն ու համակարգը պետք է միմյանց հարմարեցնել ստեղծագործ արարքների բարդ հիերարխիական և հաջորդական գործողությունների շարքերով:

Եվ այս դատողության մաս կարող է լինել նաև այն պնդումը, որ ցանկացած լավ համակարգի ուժն այն է, որ իր փլուզման հանգամանքները նախապես սահմանելի են (Պոպպեր). օրինակ, եթե աշխարհը վաղը վերջանա՝ ես սխալ դուրս կգամ:

Ավելի ճիշտ պատկերացում է՝ որ մարդկությունը սկսել է ավելի ու ավելի շատ հասկանալ, թե ինքն ինչպիսին է, որ ինքը բռի է և այլն, և տեսնում է իր տարբեր մասերի միջև (ոչ միայն աշխարհագրական իմաստով՝ նաև հենց իրար կողքի կանգնած մարդկանց) եղած որակական էթիկական հոգևոր անջրպետը: Դա ստեղծում է ուժեղ լարումներ. ուժեղ հոգևոր մարդիկ էլ կարող են ընկնել ցասման մեջ: Թույլ հոգևոր մարդիկ լրացնում են բռնիների խումբը: Եվ միայն ուժեղ հոգևոր բայց նաև ճիշտ ու անհակասական աշխարահայացքի տեր մարդիկ են՝ որ կարողանում են լավ հարմարվել, տակից դուրս գալ, ստեղծագործել իրոք, զարգանալ ու զարգացնել: Ու դրանց քանակի ավելացումն է խնդիրը՝ մինչև այն տա որակ: Ու դա արվում է ոչ թե մի պետության սահմաններում: Քանի որ գլոբալիզմը փլում է կլասիկ ռեալիզմը՝ դա արվում է աշխարհի հասարակության սահմաններում: Ու դա պայքար է, մարտահրավերների ընդունում, ոչ ավանդական իրադրություն, անընդհատ ռիսկ, և այդ ամենը եթե շուտ ընդունեցիր՝ ավելի երջանիկ ու հաղթական կլինես: Այն, որ այս իդեալիզմի պարադիգմն է հաղթանակում՝ որոշ վերապահումներով՝ երևում է նաև նախ և առաջ մարդկության պրոգրեսից. կյանքը երկարում է. ինչքան պրոբլեմ կա՝ ավելի ու ավելի հայտնի է դառնում. մարդիկ ուղղակի վախենում են այդքան պրոբլեմի գիտակցումից, բայց հոգին նունյպես մկան է, այն կարելի է զարգացնել, այս բարդացումն ընկալելն այնքան էլ դժվար չէ, ու դա միակ ուղին է՝ նրան հաղթահարելու: Առաջին անգամ մարդկության կյանքում նրա իմաստության մի մեծ մասը հասանելի է դառնում նրա ամբողջությանը: Չէ որ սա դայջեստ է պետք անել: Առաջին անգամ է այնպիսի իրավիճակ, որ այլևս գրեթե ոչ մի փաստաթուղթ չի կորչի տեխնիկական պատճառով, եթե չոչնչացվի ինտենցիոնալ կերպով: Առաջին անգամ մարդը կարող է լինել գրեթե թափանցիկ: Դա նշանակում է՝ նրա նաև սեքսուալ և այլ հակումները՝ եթե ուրիշներին ֆիզիկական վնաս չեն տալիս՝ այլևս ամոթ չեն: Իհարկե սա կարող է չարաշահման հնար տալ, բայց դա էլ է համակողմանիորեն զարգացած մարդու ձեռքում. առաջին անգամ նա լավագույնս գիտի՝ ինչի դեմ կարող է, պիտի, ուզում է ընդվզել և ինչու:

Մարդկության այսօրվա պորտրեի էսքիզ

Լավագույն պատկերը, որ այժմյան մարդկությունը նկարագրում է՝ հետևյալն է. այն նստել է, շշմած իր վրա ընկած հարստության քանակից, ու փորձում է լսել ինքն իր միջի արձագանքները՝ այս մկանի կամ այն մկանի խլրտոցը՝ ձև փնտրելով դրանք կրկին կառավարել: Սթրեսի մեջ: Իր մարմնի տարբեր մասերին հասնող խուտուտին ականջ դնելով: Առաջին անգամ է այսքան մասշտաբային, տարբեր տեղերից միանգամից եկող խուտուտ զգում: Փորձելով լեզու գտնել՝ իր տարբեր մասերի համար՝ մեկ ընդհանուր: Համակարգ: Քանի որ այդ ընդհանուր լեզվի գաղափարը (ուրվականը, արքետիպը, իդեալը, մոնադը)  կա՝ որպես Հայկ որ Բաբելոնը հաղթահարեց՝ ուրեմն հենց որ լեզուն գտավ, սամթը գտավ, տարբեր բաներն իրար բերեց՝ մի հուժկու ծիծաղելու է: Դրա դղրդոցից, հուսով եմ, աշխարհը չի փլվի, կամ ինչ որ փլվելու է՝ թող փլվի: Առայժմ՝ ժպտում է: Համակարգ որ դառնա՝ ընդհանուր լեզու որ գտնի՝ խուտուտը պիտի դառնա ծիծաղի պատճառ, այսինքն ճանճից չգա՝ այլ դառնա անեկդոտ: Այսինքն մարդկությունը պիտի մարդկայնացնի, ունկնդրի իր շրջապատը՝ մեծ աշխարհը՝ բնությունը: Կոնդենսատորի մի եզրին կուտակվում են այդ խուտուտները, հենց որ որոշակի քանակը կուտակվեց՝ դառնալու են որակ ու, դղրդյուն ու ճարճատյունով, մեկ այլ՝ շատ ավելի բարձրակարգ լեզվի-համակարգի տեսակետից՝ կոնդենսատորի մյուս եզրն անցնեն, լուսավորելով ամբողջը, կենսախինդությունն ավելացնելով մարդկության, և մարդկության մասշտաբի էնդորֆին արտադրելով: Թե ինչի կբերի այդ կատարսիսը՝ հայտնի չէ:

Այո, ֆունդամենտալ գիտությունը ճգնաժամի մեջ է. բայց արդյոք դա կոնսյումերիզմի հաղթանակի պատճառով է, այլ ոչ թե իր մի շարք մեթոդների՝ սնանկ դառնալու: Անցյալում սխալ եղած լինելու: Այո, թվում է տեխնոլոգիան գնաց շուկայի ու կոնսյումերիզմի ուղով, բայց միթե դա զուտ սուտ մեյնսթրիմ դիսկուրս չէ, ու հարմարվելն արդյոք պետք չէ, որ մարդ ֆիզիկական հարցերով չզբաղվի ու տրվի ստեղծագործությանը: Կոնսյումերիզմի ռեկլամից բողոքելը նույնն է, ինչ խոտի քանակից՝ դաշտավայրում. օգտագործմա՛ն դիր: Նույնիսկ մոլախոտը կարող է կովի կեր ծառայել: Այո, ավելի ու ավելի պարզ է դառնում, որ կառավարող օղակները կոռումպացված են միշտ և ամենուր, բայց մի թե դա պատճառ չէ՝ թափանցիկությունը հասցնելու նուդիզմի աստիճանի: Ինչու ոչ, չէ որ մարդու մարմինն ամենագեղեցիկ բանն է: Այո, վիրտուալը հաղթանակ է տոնում, բայց միթե պարզ չդարձավ որ այն էլ ավելի չի միայնացնում մարդուն՝ ընդհակառակը, նրան շանս է տալիս միավորվել ուրիշների հետ այն ձևերով՝ որոնցով ինքն է ուզում, իրեն հարմար: Եվ այլն:

Այս հասկանալը նաև ճիշտ արարքների, մարդկության զարգացման ուղենիշների հնարավորություն է ստեղծում: Եվ դա նույնիսկ մի քիչ արվել է, օրինակ՝ մեր պրոյեկտները համալսարան խաղից[14]:

7

Հավելված

Մերօրյա պրոպագանդայի ֆինտերից

Ուզում եմ մի փոքր անդրադարձ անել մի շատ հայտնի ֆենոմենի՝ ախտորոշողին հիվանդության պաշտպան դարձնելու էֆեկտին: Դա լինում է այսպես: Պոստմոդեռնիզմն ասում է. մարդիկ չեն տարբերում իրարից ճիշտն ու սխալը, մարդկության տվյալ պահի զարգացման տեսակետից՝ իրադրությունն այնպիսին է, որ ճիշտն ու սխալը իրարից չեն տարբերվում մարդկանց կողմից: Ուրեմն, շարունակում է պոստմոդեռնիզմը, մեր միջոցները՝ անցյալում սահմանված, ճիշտն ու սխալն իրարից տարբերակելու՝ սխալ էին. հնացած են. էլ չեն գործում. նոր միջոցներ են պետք: Եվ սկսում է փնտրել դրանք՝ ուժերի ներածին չափով:

Օպպոնենտը պատասխանում է. ուրեմն դու դեմ ես ճշմարտության գոյությանը, և քայքայում ես մարդկային մշակույթը, այ պոստմոդեռնիստ:

Այսինքն բժշկին վերագրում են հիվանդության ախտը: Իհարկե, բժիշկը կարող է վարակվել, կամ հիվանդը՝ մակերեսորեն լսելով դիագնոզի մասին՝ կարող է նույնպես այն առաջ բրդել: Բայց այստեղ կա մի շատ ավելի խորը պնդում. նա, ով մեղադրում է բժշկին այն հիվանդության մեջ, որ բժիշկն ախտորոշեց՝ կամ չի հասկացել, որ հիվանդություն կար, ու կարծում է հիվանդությունը բժիշկն է, կամ, էլի, սպեկուլյացիա է անում, որովհետև նա բժշկի պնդումներից մեկ կամ մի քանի քայլ առաջ է գնում, պնդելով, որ բժիշկն է հիվանդը, մինչդեռ դրա հիմքը չկար:

Նույն կերպ՝ ամենօրյա կյանքում. գենդերային օրենքը լավ բան է, ասում է նորմալ մարդը:

-         Ուրեմն դու կողմ ես միասեռականությանը, և քո հիմնական նպատակն այն է, որ հայ ժողովուրդը դադարի բազմանալ, - պատասխանում է քաղքենին (կամ նա, ում շահավետ է այդպես պատասխանել):

Ինչպես և նախորդ դեպքում՝ ախտորոշումը (սեռերի սոցիալական անհավասարություն կա, ուրեմն պետք է մի բան անել, ասենք օրենք ունենալ դրա դեմ), շատ հեռուն զարգացնելով, վերագրվում է որպես հիվանդություն՝ ախտորոշողին: Այստեղ պարտադիր կերպով դրսևորվում է դավադրության տեսության հոգեբանությունը, որի մասին ասում եմ վերը:

Վերլուծենք դրանք, դնելով խոշորացույցի տակ՝ կոմունիկացիա (պրագմատիկա, սեմանտիկա, հռետորաբանություն-ռետորիկա, խոսքային արտահայտչամիջոցներ) և տրամաբանություն գիտությունների խաչմերուկում:

Երկու ռեակցիաների մեջ էլ կա երեք նույն պրիոմ. ոչ միայն անհիմն պիտակավորում[15] (արդյունքում), այլ նաև (ռեակցիայի առաջին մասում, որը հիմք է երկրորդ մասի եզրակացությանը) անհիմն վերագրում, պլյուս՝ անհիմն ընդհանրացում: Պրեսուպոզիցիաները հետևյալն են. ճշմարտության չհավատացողը մեյնսթրիմից դուրս է, մարգինալ է (առաջին դեպքում): Գենդերային հավասարության կողմ լինողը կողմ է միասեռականությանը: Միասեռականությանը կողմը մեյնսթրիմից դուրս է, մարգինալ է (երկրորդ դեպքում):

Երկուսն էլ անհիմն վերագրում են, բայց երկուսն էլ պարտադիր չէ որ ընկալվեին ճակատագրական մեղադրանք. ճշմարտությունը կա թե չկա՝ մի քիչ շատ մեծ թեմա է, և սկեպտիկ լինելը միայն օգնել է աշխարհի գիտելիքը զարգացնողներին: Բայց քաղքենին (կամ շահադետը) հույս ունի, որ մեղադրանքը լսող երրորդ անձն էլ է քաղքենի ու տրամաբանորեն չի մտածի: Ու կռեկրուտացվի, կկոոպտացվի պոստմոդեռնիստի դեմ պայքարի մեջ, քանի որ վերջինս ճոճում է հարմարիկ աշխարհը, որտեղ ես հարմարվել եմ ու կամ փող եմ ստանում, կամ գոնե մի կերպ հարմարվել եմ:

Միասեռականները կան, և նրանց դեմ լինելը նույնն է, ինչ մարդ, ասենք, դեմ լինի երբեմն տեղացող անձրևին: Բայց քաղքենին (կամ շահադետը) հույս ունի, որ մեղադրանքը լսող երրորդ անձն էլ է քաղքենի ու տրամաբանորեն չի մտածի: Ու կռեկրուտացվի, կկոոպտացվի միասեռականներին ընդունողի դեմ պայքարի մեջ, քանի որ վերջինս ճոճում է հարմարիկ աշխարհը, որտեղ ես հարմարվել եմ ու կամ փող եմ ստանում, կամ գոնե մի կերպ հարմարվել եմ:

Այդպիսի պնդումները դառնում են մեղադրանք հատկապես հաջորդ քայլի՝ անհիմն ընդհանրացման շնորհիվ. որպեսզի էլ ավելի ուժեղացնի աղմուկը ու թույլ չտա կենտրոնանալ՝ քաղքենին կերտում է մի ողջ աշխարհ՝ թռիչքային ընդհանրացումներով: Նրա աշխարհում, առաջին դեպքում, ճշմարտության՝ հարցականի տակ դնելու ցանկացած ակցիա հավասարազոր է աշխարհ խարխլելու փորձի, իսկ դա պիտակավորվել է որպես վատ բան: Երկրորդ դեպքում՝ միասեռականությունն ընդունելու ցանկացած կոնկրետ դեպք վտանգ է մարդու՝ բազմանալու կարողությանը, այսինքն էլի աշխարհ է խարխլում:

Ի վերջո վիճակն այնքան է բարդանում, որ դառնում է տրյուիզմ. պարզ ճշմարտությունները (որ ճշմարտությունը հաճախ ճգնաժամի մեջ է, կամ որ միասեռականությունը կա, կամ որ գենդերային հավասարության կարիք կա) հնչում են այնպես, կարծես աշխարհ քանդելու չափ հանդուգն հայտնություններ լինեին, ու դրանից արդեն օգտվում են հակառակ ճամբարի շուլերները: Չէ որ այնտեղ էլ կան շուլերներ:

Եվ կա ևս մեկ էֆեկտ. պրովոկացիան (անհիմն մեղադրանքը) մարդուն հավասարակշռությունից հանելու լավ միջոց է. գուցե նա փորձի արդարանալ, վեճ ծավալվի, նա սխալներ թույլ տա՝ հաղթեմ: Եթե մարդ ընկնում է այդ թակարդը, լինի նա պոստմոդեռնիստ թե միասեռականների ու գենդերային խնդիրների գոյությունն ընդունող, ապա սկսում է ծավալվել մի դիսկուրս, որն ավելի ու ավելի հեռու է տանում ճշմարտությունից, քանի որ էմոցիոնալ է ու ագրեսիվ: Արդյունքում պոստմոդեռնիստը հաղթում է փաստացիորեն, թեև գուցե կրվի մարտում՝ բայց հաղթում է պատերազմը, որովհետև աշխարհը մի քիչ ավելի է պոստմոդեռնիստական դառնում հակապոստմոդեռնիստի շնորհիվ: Սա կոչվում է ինքնաիրականացող կանխագուշակում:

8

Ռեֆլեքսիա՝ Միքայելի հետ նկարած մոնոլոգի (դեռ առանց նայելու):

Դուալիզմը՝ ընդգծված. մարդը որպես մարդկության մասնիկ ու միջոց և մարդը որպես անկախ սուբյեկտ

Ինձ թվում է, մարդու այդ ունակությունը՝ համակարգել, ու հակասությունը լուծել՝ ավելի բարձր համակարգ մտապատկերելով՝ լրիվ բացատրելի չեղավ: Մյուս կողմից՝ մի քանի հանգամանք ընդգծվեց՝ մարդու դուալիզմը՝ որպես մարդ սուբյեկտ և որպես մարդկության-բնության գործիք. և՝ լացի կատարսիսի հարցը՝ որ ախր քեզ հետ չէ կատարվում: Սա կարևոր է. իհարկե կարող ես լացել նաև երբ անձամբ քեզ է վատ կամ կտտանքների են ենթարկում: Ի վերջո, այդ «քեզ հետ չի կատարվում» վերսուս «քեզ հետ է կատարվում»-ի միջև սահմանը հստակ չէ: Հենց որ գիտակցությունդ միացնում ես՝ եթե գիտակցությունդ մասնակից է՝ այն արդեն քեզնից՝ քո մարմնից՝ տարբեր է, ուրեմն դու լացում ես, երբ քո մարմինը ցավում է, եթե գիտակից ես: Այսպիսով դուալիզմը նոր իմաստ է ստանում. դու ոչ թե անկախ սուբյեկտ ես լրիվ՝ այլ քո մեջ դուալիզմ կա՝ կախված նրանից՝ գիտակցությունդ միացված է, թե ոչ: Այստեղ նկատենք, որ Ֆլորենսկու մոտեցումն էլ էր դրան գնում՝ որ կա անդրաշխարհ: Այո: Չի կարելի չընդունել, որ գիտակցությունը հսկայականորեն անկախ է ֆիզիկականից, քանի որ հսկայական մասշտաբով ֆիզիկական հանգամանք չի միջամտում գիտակցությանը, միայն որոշակի բավական մեծ սահմանների խախտման դեպքում է, որ միջամտում է: Դա ինչ է նշանակում: Նախ՝ որ կա գիտակցության աշխարհ՝ որը նույնը չէ, ինչ ֆիզիկական աշխարհը: Ավելին՝ դա անդրաշխարհից էլ տարբեր է: Անդրաշխարհն ունի՞ ֆիզիկական-առարկայական՝ այս հարցից կախված: Գիտակցությունը ֆիզիկական կրողի շնորհիվ է, այո: Բայց... Ինչպես որ ինտերնետում չգիտես, թե ամպի որ մասում է գտնվում տվյալ ինֆորմացիան՝ նույնպես էլ գիտակցության մեջ՝ այն հարաբերական անկախություն է ձեռք բերում իր կրողից: Նրա կրելը դառնում է ոչ լրիվ նույնացած՝ կրիչի հետ: Ինչպես եթե ջուրը թափվում է ամանից՝ և հատակին միանում այլ կաթիլների...

Մյուսը՝ որ մարդու դուալիզմը նրանում է, որ նա գիտակցության աշխարհով է միացած մնացած մարդկանց: Երրորդը՝ պետք է բաժանել իրարից գիտակցությունն ու մտագործունեությունը: Գիտակցությունը դա պայման է՝ մտագործունեության հնարավոր լինելու համար: Դա մտագործունեություն չէ: Մտագործունեությունը հատուկ տեսակի աշխատանք է: Գիտակցությունը շատ ավելի՝ դրա միջավայրն է, դրա հումքը: Դա էլ է սխալ՝ հոգեբանների մոտ, որ գիտակցությունը խառնում են մտագործունեության հետ: Ինչևէ, դրա մասին դեռ Շչեդրովիցկին է ասել:

Ուրեմն գիտակցությունը մարդկության սուբյեկտային միջավայրն է, և մարդու այդ դուալիզմը՝ լինել անկախ և լինել մասնիկ, այնտեղ հնարավոր է միասնականացնել՝ ավելի մեծ, գիտակցություն կոչված համակարգի կողմից՝ որ ունի ավելի հատկություններ, քան ֆիզիկականը: Օրինակ՝ գիտակցության մեջ մարդ կարող է լինել մեկ մարմին՝ երկու հոգի կամ ոգի: Կարող է լինել և հակառակը՝ մեկ հոգի-ոգի և մեկից ավելի մարմիններ: Ես միշտ ասել եմ, որ ամենամեծ արագությունը երևակայության (կամ գիտակցության) արագությունն է՝ նրանով կարող ես հասնել աշխարհի ցանկացած կետ ՝ մի ակնթարթում: Լեռա քեռին ասում էր, որ մտքի արագությունը փոքր է: Բայց նա նկատի ուներ մտքի՝ նյարդային իմպուլսների՝ ֆիզիկական արագությունը: Իսկ ես՝ երևակայության: Դրա մասին նաև հեքիաթներ կան՝ մի ամերկյան հեքիաթ ֆիլմ... Ինտերնետն էլ է ի վերջո դրա մասին: Ի վերջո այդ դիտարկումը ֆիզիկական մի պոռթկումի, հեղափոխական զարգացման հնարավորություն է տալու:

Մինչ այդ՝ ընդունենք, որ մարդկության հարցն է սա: Մարդկությունը երևակայվում է, գիտակցվում է, իսկ այսօր ֆիզիկան մեզ այն մոտեցնում է՝ ինտերնետի միջոցով: Եվ՝ կառուցում է այդպիսով: Շատ հեշտ մի պատասխան է այդ դեպքում՝ թե ինչ են այլ հանրությունները՝ քարացման տարբեր մակարդակների. պետություն, ազգ, դասակարգ և այլն: Սրանք այն ինքնագիտակցման սահմանագծերն են՝ որոնք առաջադրվում են վատ մեթոդաբանության պատճառով՝ կամ շահադիտական պատճառով՝ որպես համայն մարդկության կամ հասարակության վատ մոդել, սուբստիտուտ:

Դուալիզմն ուրեմն մեկ մարդու սահմաններում՝ որպես ֆիզիկականի վերսուս գիտակցականի միջև եղած տարբերություն, և դուալիզմը սուբյեկտի՝ մեկ մարդ վերսուս մեկ մարդը որպես միջոց՝ աշխարհի մարդկության՝ նույն հարցն է: Ֆիզիակականը մարդը դնում է ծառայելու՝ իր գիտակցությանը: Գիտակցությամբ միավորված մարդկությունը, գիտակցության դաշտում, դնում է մեկ մարդուն իրեն ծառայելու՝ որպես իր միավոր: Որպես սուբյեկտ՝ մարդը կարող է մարդկության վրա ազդեցություն ունենալ: Որպես միջոց՝ նրա վրա ազդեցություն ունի մարդկությունը: Եթե նա գիտակցությունը չմիացրեց՝ և մտագործունեություն չկատարեց՝ նա սա չի հասկանա, ու չի լինի լավ սուբյեկտ ու լավ միջոց: Գիտակցված անհրաժեշտությունը սա էլ է:

Կենդանացնող և սպանող, սպառող արարքներ

Բայց լացի հոռետեսությունը մնաց չլուծված: Կա մի հեշտ պատասխան: Մենք գիտենք, որ մարդկությունը գոյություն ունի շատ վաղուց և հետևաբար հավանական է որ գոյություն ունենա շատ երկար մեզնից հետո: Ծիծաղը նույն բանն է, ինչ լացը՝ բայց անկախ նրանից՝ անհատը կմնա դեռ երկար կենդանի թե ոչ՝ մարդկության ապոլոգիա է, վերահաստատում, և դրանով կենսախինդ է: Այսինքն ծիծաղը դուալիզմը լուծում է մարդկության օգտին: Լացը՝ անհատ միջոցի կործանման ողբն է, այն պահին, երբ հասկանալի դարձավ, որ նա նաև սկիզբ է՝ ենթակա, սուբյեկտ, գործիչ: Սև կոմեդիան կամ վատ բոյեվիկը հենց դրա վրա է հիմնված՝ որ, ասենք, հազարավոր մարդիկ են մեռնում՝ բայց չես ողբում, պետքդ էլ չէ, քանի որ նրանք ընդամենը միջոց են, չեն կենդանանում: Միայն այն միջոցը, որն իրեն գիտակցում է որպես վերջնականություն, անկրկնելիություն, գործող, արարք կատարող, մտագործունեությանը մասնակցող սուբյեկտ՝ արժանի է լացի, կարող է լալ և ծիծաղել:

Մյուսը. երբ ես ասում էի երեք սկզբունքները հաղորդման սկզբում՝ ռեֆլեքսիա որպես առարկայականի (ժանրի) կործանում, համակարգի ծակոտկենություն ու «անկարևոր» բանի ապոլոգիա, իհարկե դրանք իրար հետ կապված էին: Այդ «անկարևոր» բանն է, որ համակարգի ծակերն է լցնում, դրա համար էլ ես դրա վրա եմ սևեռվում: Լցնում է՝ պլյուս՝ քանդում ենթահամակարգը՝ ավելի մեծի, մետայի հանուն: Եվ այն ակտուալանում է ռեֆլեքսիայի պատճառով: Այսինքն ռեֆլեքսիան դա միջոց է՝ ակտուալացնելու «անկարևորը», որը և, պարզվում է, ամենակարևորն է դառնում տվյալ ռեֆլեքսիայի միջոցով: «Անկարևորը» նաև ստիպում է հաճախ սպեկուլյատիվ կերպով չլինել սուտասան՝ «հանուն կարմիր խոսքի»: Միայն կարևորի վրա սևեռվելը բերում է սովորաբար կարծրատիպեր վերարտադրելուն ու դառնում է սուտ, կարմիր խոսք: Դպրոցի օրինակն արդեն բերեցի՝ հին քաղաքակրթությունների և այլնի մասին: Դրա համար պրիմիտիվ ռեալիզմի ոգով արվող դատողությունների մեծ մասը սուտ է, սմքած կարմիր խոսք, պիկեյան ժիլետների զրից:

Բայց մյուս կողմից, «անկարևորը» նաև ստիպում է հաճախ «հանրահայտ ճշմարտություններ» կրկնել, որովհետև, իբր, դա պետք է: Բայց տվյալ կոնտեքստում դրանք հանրահայտ չեն հնչում: Շատերի համար դա հայտնություն է հնչում կամ վիճելի հարց: Եվ դա լավ է, ուրեմն պետք էր դրանք կրկնել: Թող լինի հանրահայտ, թող չլինի կարմիր խոսք, բայց չպիտի լինի ձանձրալի:

9

Կարծիք

Կա ևս մեկ հարց՝ որին ուզել եմ անդրադառնալ երկար ժամանակ, և չեմ կատարել: Դա իմ անձնական կարծիքների հարցն է: Կարծիքը թերի գործիք է: Սովորաբար կարծիք ասելով՝ հասկանում են մարդու վերաբերմունքն այս կամ այն բանի նկատմամբ՝ առանց շատ խորանալու, թե որտեղից է այն գալիս: Դա կարող է բերել վատ հետևանքների.

Ա) Մարդս արտահայտում է չմտածված կարծիք՝ պատահական կամ, ավելի շուտ՝ կարծրատիպի վրա հիմնված, այսինքն ոչ թե իր իրական կարծիքը՝ այլ որևէ սիմուլյակրի՝ ասենք՝ ինչպես է, իր կարծիքով՝ «հարիր» պատասխանել, ինչպես է իր սիմուլյակրային ռեֆերենտ խումբը դրան պատասխանում՝ դասակարգը, ազգը, մշակույթը և այլն: Այստեղ կարող է տարօրինակ թվալ, որ ես, իմ նախասիրությունները հաշվի առնելով, մշակույթը սիմուլյակր եմ անվանում: Իրականում ցանկացած հասկացություն կարող է լինել սիմուլյակր, ունենալ իր սիմուլյակր երկվորյակը, կամ ինտերպրետացվել որպես սիմուլյակր:

Այստեղ տարրաբաժանենք իմաստը՝ որ միշտ կոնտեքստուալ է, նշանակությունից՝ որ ես չեմ համարում հաջող տերմին, բայց համենայն դեպս՝ տվյալ պահին մի պահ հասկանանք, թե այն ինչ է: Նշանակությունը դա այն է՝ ինչ հասկացությունը՝ վերցված իր տվյալ կոնտեքստից որքան կարելի է դուրս՝ նշանակում է տվյալ անձի համար (օգտագործողի): Դա մի համակարգ է, որ ունի մի քանի ծակոտկեն միավոր՝ ինչպես բառի նշանակությունները սովորական բառարանում: Դա նշանակում է որ նշանակությունը դա մի ծակոտկեն համակարգ է՝ որը ճիշտ օգտագործելու համար՝ նրանից իմաստին հասնելու համար՝ պետք է ավելի բարձր համակարգի տեսակետից այն օգտագործել որպես իմաստ: Այդ ավելի բարձր համակարգի տեսակետից զգացվում է, թե ինչպես են երանգավորվում այդ (ենթա) նշանակությունները, և որ դրանք երևի լրիվ չեն՝ քանի որ տվյալ բառը մարդկության պատմության ընթացքում օգտագործվել է՝ կամ կարող է, պոտենտ է օգտագործվել՝ նաև հազար ու մի այլ հավելյալ (ենթա) նշանակությամբ, էլ չասած իմաստներով:

Այսինքն ես ընդունում եմ «նշանակություն» բառը՝ եթե ճիշտ է օգտագործված՝ ոչ որպես սիմուլյակր, այն դեպքում՝ եթե այն նշանակում է բառի որոշ ամենահաճախակի օգտագործումներից ծնված իմաստների սեղմագիր: Եթե նաև հաշվի առնենք՝ որ ցանկացած բառի նշանակությունները նաև ազդարարում են այն միլիոնավոր հարուստ կոնտեքստները՝ որոնցում այն օգտագործվել է: Այդ իմաստով՝ «նշանակություն» բառի իմաստն ու նշանակությունն էլ են ինձ համար տեղն ընկնում՝ նշանակությունները դա բառի նշանավոր, նշանակալի իմաստներն են: Բայց իմաստը մնում է կարևորագույն՝ որպես այստեղ և հիմա, տվյալ քրոնոտոպում, կոմունիկացիոն իրադրության մեջ, ու կոնտեքստում բառի դեր, այն ինֆորմացիան, որ այդ բառով տվյալ պահին արտահայտվում է (ըստ ինտենցիայի և այն մեկնաբանողի), ու այլ ոչ մի կերպ չէր արտահայտվի:

Ուրեմն ինձ համար մշակույթն էլ կարող է լինել սիմուլյակր՝ եթե այդ իմաստով-նպատակով է այդ բառի օգտագործումը չարաշահվել: Ուրեմն եթե մարդուն կարծիք ես հարցնում ու նա սիմուլյակր է արտահայտում՝ զուտ մերկ նշանակություն՝ կարծրատիպ՝ այլ ոչ թե իմաստ՝ ավելի լավ է չարտահայտեր:

Բ) Մարդը կարող է կարծիք արտահայտել՝ բայց քանի որ հարցնողը պատասխան էր փնտրում տարբեր մարդկանց կարծիքների խաչմերուկում՝ ապա ճշմարիտ կարծիքն արժեքազրկվում է՝ համադրվելով անճշտի հետ, ու ինչ-որ միջնեկ բալանսավորված բան են փնտրում որպես ճշմարտություն:

Հիմա դրանից հարց է առաջանում. իսկ ի՞նչ կարծիքներ կարող եմ ես ունենալ ու արտահայտել՝ որ այդ վնասները նրանցով տեղի չունենան, այսինքն որ աշխարհի ճշմարտությունը չպակասի նրանից՝ որ ես կարծիք արտահայտեցի:

Դա դժվար հարց է:

Վերցնենք մի պարզ օրինակ:

Ես կարծիք ունեմ իմ ճաշակին հարող, որը կարող եմ ազատորեն արտահայտել՝ եթե վերջնական որոշում իրագործողը ես չեմ, այսինքն եթե խորհրդակցում եմ: Ասենք՝ այս պատին կարմիր գույնն ավելի կսազի: Նույնիսկ կարող եմ՝ եթե ես չեմ իրագործողն ու իմ ուզածը չի եղել. այս արձանը տգեղ է: Հետո, երբ առաջանա հարցը, թե ինչու, ռեֆլեքսիան ու մտագործունեությունը պիտի առաջ մղվեն, ու վիճակը կբարդանա, մանավանդ ճաշակի հետ կապված հարցերի դիպքում: Եվ այդպիսի դեպքերում իրոք դիսպուտն ինքնին, իր ամբողջությամբ, հաճախ ավելի մոտ է ճշմարտությանը՝ քան անհատի կարծիքը: Այսինքն ճաշակի հարցերում՝ հանրային քննարկումն է պատասխանն ու ինքնարժեքը, ոչ թե որոշելը՝ ով էր ճիշտ ու ով էր սխալ: Եթե ճաշակի կարծիքի հարց է՝ նպատակն ուրեմն հանրային դիսկուսիա ծավալելն է՝ որպես վերջնական, թեև հարաբերական, ճշմարտության հասնելու միջոց: Այստեղ վերջնականը պարզապես այն պահն է, երբ քննարկումը դադարում է, և, Բախտինի ու Հաբերմասի տեսությունների համաձայն՝ հավանական է, որ վերջնական որոշումը չլինի ոչ մեկի անձնական կարծիքը, այլ մի արդյունք՝ որ ձևավորվեց քննարկման ընթացքում, ասենք՝ որ այս պատը պիտի լինի գորշ՝ բայց ունենա մի վառ կարմիր երիզ:

Վերջնականը ձևավորվում է, երբ քննարկման ռեսուրսը սպառվում է, և կամ հավելյալ քննարկումն այլևս ծախսի տեսակետից նպատակահարմար չէ: Եվ կամ՝ եթե նոր ելք ձևավորվեց քննարկման շնորհիվ, որը դրական տարբերակն է:

Այսինքն արարքի, գործողության մղելն է ճաշակի մասին կարծիք հարցնելու իմաստը: Ու դրա համար էլ հանճարեղ գործերը կրկին փակվում են իրենց մեջ՝ եթե երկխոսություն չեն առաջացնում:

Հարցերի այլ, մեծ, մեծագույն մասի մասին՝ ես կարծիք գրեթե չունեմ:

Ես կարող եմ միայն մտածողության, մոտեցման մեթոդներ առաջարկել դրանց մասին:

Երբեմն: Եթե նախօրոք մտածել եմ կամ ուսումնասիրել:

Օրինակ՝ ինչն է ճիշտ. անհատական ուսուցումը թե դպրոց հաճախելը... Ու՛մ համար, ո՛ր դեպքում, արդյոք բացառապես թե կոմբինացված, և այլն...

Ես կարող է կարծեմ որ իմ կարծիքը ճիշտ է՝ բայց պարզվի որ ոչ:

Օրինակ՝ ես կարծում եմ, որ երդվյալ ատենակալների համակարգ Հայաստանին պետք է: Բայց դա քննարկման հարց է: Գուցե քննարկենք, ու եթե ճիշտ մարդիկ ու ճիշտ քննարկեն՝ պարզվի, որ ոչ: Ու ես համաձայնեմ:

Ես կարծիք չունեմ նաև այն իմաստով՝ ինչ Սոկրատեսը գիտեր, որ ոչինչ չգիտի: Ես համարում եմ, որ շտապել ու կարծիք ունենալ պետք չէ հաճախ: Կարելի է վարվել ըստ հանգամանքների ու փորձի՝ առանց կարծիք ունենալու:

Բայց կա մի իրադրություն՝ երբ սոցիալական (փիիր) ճնշումն ուժեղ է: Օրինակ՝ ինչ կարծիքի եմ ես, կարող են ինձ հարցնել, թե ում պիտի պատկանի Ղարաբաղը: Եթե ասեմ ինձ համար մեկ է կամ կարծիք չունեմ՝ դուրս եմ գալիս իմ ինքնության սիմուլյակրներից մեկի՝ ազգի հիմնական թեզերից մեկի դեմ: Եթե ասեմ հայերին՝ դառնում եմ իմ սիմուլյակրին հավասարազոր էություն, տափակ լրջությունը՝ համահավասարությունն իմ ասածի՝ իմ՝ նկատի ունեցածին, խփում տալիս անցնում է, ու մնացած իմ ցանկացած միտք արդեն կընկալվի այդ կոնտեքստում՝ որ այս մարդն էլ է սահմանափակ՝ կոնտեքստային հայ, ուրիշ ոչինչ:

Եթե ասեմ ադրբեջանցիներին՝ ապա էլի իմ սիմուլյակր ազգի կողմից և բոլորի կընկալվեմ գրեթե որպես դավաճան:

Եթե սկսեմ սա բացատրել՝ կասեն սոփեստ է, դեմագոգ:

Ուրեմն ավելի բարդ պատասխաններ եմ գտնում՝ ուղիղից շեղող. ասենք՝ Ղարաբաղը պիտի պատկանի նրանց ովքեր այնտեղ ապրում են ու նաև ովքեր այն իրենց հայրենիքն են համարում (այսինքն փախստականներին նույնպես չզրկել հայրենիքից): Սա ռեֆլեկտիվ պատասխան է, բայց միլիտարիզացված ազգայնացված կարծրատիպ կաղապարված ուղեղը՝ սիմուլյակրապատ, կարող է այսպիսի պարասխանից կատաղել, անվանել սա խուսափողական: Եվ ճիշտ կաներ, ի միջի այլոց, քանի որ խուսափողականությունը միշտ պախարակելի է:

Դրա համար էլ որքան շատ ռեֆլեքսիա անել կարեցող կա մեջներս՝ այնքան լավ բոլորիս համար:

Նաև՝ որքան քիչ կարծիք է արտահայտվում առանց շատ խորանալու՝ այնքան լավ:

Նաև՝ որքան քիչ է կարծիք հարցվում նմանատիպ կարծրատիպային և կամ նույնիսկ շանտաժային, այլ ոչ թե մտածված ձևով հարցադրմամբ՝ այնքան լավ:

Թվում է, թե կարծիքը դեմոկրատիայի հիմքն է. բայց ոչ պրիմիտիվ սիմուլյակրային կարծրատիպը:

Այստեղ չկա խիզախության հարց՝ որ տե՛ս, խուսափեցիր ուղիղ պատասխանից: Այո և ոչ պատասխանի համար հարց տալն ամենապրիմիտիվն է, սրանք փակ հարցեր են՝ ազատությունը կաշկանդող:

Իսկ բաց հարցերը լավն են՝ ու նաև, զարմանալի չէ, որ ինտոնացիայի բարձրացում պահանջող՝ որովհետև ծիծաղի հետ ընդհանրություն ունեն, աշխարհը բացում են, նոր համակարգ պահանջում կերտել, որ հարցի պատասխանն ընդգրկեն:

Օրինակ՝ ինչ կարծիքի եմ, ինչպես պիտի լուծվի ղարաբաղյան հակամարտությունը: Դա ավելի բաց հարց է, քանի որ իր պրեսուպպոզիցիայում («կանխենթադրույթ») չունի սրան կամ նրան պատկանելու սուտ սիմուլյակրային ծուղակը, որը մարդուն գցում է լոյալության սթրեսի, կոպիտ ասած՝ մտավոր ստրկության ճիրանները:

Իսկ եթե կարծիք չունեմ, ես ինչ եմ անում, այսքան խոսելով:

Ես արտահայտում եմ մտքիս ընթացքը:

Այն հանդիպելով մեկ ուրիշի մտքին, կարող է ճշտվել, ամրապնդվել, հերքվել ու նոր իրավիճակ ծնել ամեն դեպքում:

Պետք չէ կարծիք ունենալ, պետք է մտածել սովորել:

Կա կարծիքի մի այդպիսի դեպք, երբ դու արդեն այս մտածողության ճամփան անցել ես՝ իսկ մյուսը՝ ոչ, և նրան թվում է՝ թե դու կարծիք ես ասում, մինչդեռ դու ասում ես մտածողության թրմվածք, սեղմագիր:

Պետք չէ դա շփոթել՝ կարծիքի հետ, այն իմաստով, որով հիմնականում մարդիկ հասկանում են այն, որպես մարդու ու իր կարծիքի լուրջ ու տափակ նույնացում:

Ասում են չէ՝ խոսք եմ տալիս, իմ խոսքն ու միտքը մեկ են, իմ խոսքն ու գործը, իմ մարմինն ու խոսքը, ես և խոսքս: Ահա՛:

Խոսք տալ կարելի է ու պետք է, եթե այն չես խախտելու, բայց խոստման պես լուրջ ու տափակ կարծրատիպ կարծիք արտասանել՝ ոչ:

Պետք չէ մեկը մյուսին խառնել:

Հաճախ ոչ քննադատորեն համարում են, որ եթե մարդը հայ է՝ պիտի կարծիք ունենա, որը նույնն է բոլոր հայերի համար, այսինքն խոստման պես: Դա հայի սիմուլյակրը նույնացնում է զինվորի, ասենք, սիմուլյակրին՝ «հայը որպես հայության զինվոր» մետաֆորն է առաջ տանում:

Խոսքն արտահայտում է տարբեր բաներ. գործողություն, մտածողություն, մտադրություն և այլն: Խոստումը մտադրություն է արտահայտում: Բայց ցանկացած խոսք՝ միշտ նաև գործողություն է ինքնին, իրենով գործողություն է արտահայտում:

Դրա համար էլ ճաշակի հետ կապված բանավեճն իմաստ ունի (ի հակադրություն բոլոր նրանց, ովքեր կարծում են, թե հենց դա իմաստ չունի, քանի որ ճաշակի մասին իբր իմաստ չունի վիճել): Մինչդեռ այն իմաստ ունի, և եթե ճիշտ է կազմակեպված՝ կհարստացնի ճշմարտությունը: Եվ նրա ճշնարտությունը կլինի հենց բանավեճի մեջ ինքնին՝ այլ ոչ իր որևէ արդյունքի: Եվ դա կլինի արարք, գործողություն—այդ բանավեճն ինքնին:

Եվ մտքերի ընթացքի բանավեճն էլ է այդ բնույթի՝ իմաստավոր: Դրա համար էլ խոսքն արդեն գործ է, և ուրեմն որոշակի գործեր իմաստավոր են, իսկ այլերը՝ փակուղային: Ազատությունից զրկող խոսքերը՝ մարդու բերանի մեջ բառ դնող՝ փակուղային են, ինչպես անհաջող քաղաքական համակարգ, ու պիտի քանդվեն, որ մարդկությունն առաջ գնա: Իսկ մտքի ընթացք արտահայտող խոսքերը՝ ազատությունը բացող են, ու պիտի հանդիպադրվեն, որ միասնական մտագործունեություն ծնվի: Որ մարդկությունն առաջ գնա:

Բայց հաշվի առնենք, որ երկու մարդ կարող են մեկ և նույն բանն ասել (ասենք՝ «ես կյանքս կտամ հայրենիքիս համար»), ու մեկի դեպքում դա լինի մտքի ընթացքի արտահայտում՝ իսկ մյուսի դեպքում տափակ լրջության սիմուլյակր ու կարծրատիպ:

Ես չեմ բացառում կարծրատիպերի նշանակությունը՝ արագ առաջ շարժվելու համար: Երբ մտածողություն պետք չէ, բայց խոսք պետք է: Դա պատահում է: Հաճախ: Վատ բան չկա դրա մեջ, եթե դա իշխանության տրյուկը չէ՝ մտածողությունը սուբստիտուտ անելու: Իրոք, եթե պիտի հաց առնես արագ ու չես ուզում ժամանակ կորցնել խորհելու վրա՝ հավատում ես, որ հացի խանութում լավ հաց կլինի ու գնում առնում ես: Երկար ժամանակ ու տհաճ փորձ է պետք՝ սովորելու համար, որ այդպես չէ ու տվյալ կամ բոլոր հացի խանութներում խաբում են ու վատ հաց ծախում: Լավ է, եթե այդ փորձը չունենաս: Ավաղ, բառերի տարափը՝ ինտերնետով, իրադրություն է ստեղծում, որ կարծես ոչ մի հացի (խոսքի) խանութի չպիտի կուրորեն վստահես երբեք:

Բայց իմ ողջ մտածողությունը նվիրված է կարծրատիպերը քանդելուն՝ դրանց կարծրատիպայնությունը ցույց տալուն: Հենց դրանք քանդելով է, որ մտածողության մեթոդը ճշգրտվում է: Տեսար կարծրատիպ՝ հուռա, ուրեմն քանդելու բան կա: Քանդիր. տես տակից ի՛նչ է դուրս գալիս: Այ այսպիսի պրիոմն է օգնում ինձ՝ առաջ շարժվել, ազդարարելով, որ մտածողությունն արարք է:

Մեթոդը ճշգրտելու նման մեկ այլ պրիոմ է՝ ինտրոսպեկցիայով արտաքին տվյալը ստուգելը: Հենց դա է ինձ թույլ տալիս ասել՝ որ իմ կարծիքով (ահա այստեղ կարծիք ունեմ՝ բայց հեշտ ստուգելի իմաստով) իմ հասկացած Ֆլորենսկին կամ Արիստոտելն այս կամ այն հարցում սխալվեցին: Նույն կերպ՝ ստատիստիկ գործից իմանալով, ասենք, որ դավադրության տեսությանը հավատողները հաճախ դեմոկրատ են՝ ես այդ տվյալը սկսում եմ դնել հոգուս մեջ ու շուռումուռ տալ, որ տեսնեմ, թե աշխարհի ո՛ր պատկերի դեպքում է այն ինձ ճիշտ երևում, թվում, թե ինչու՛ կարող էր դա այդպես եղած լինել և թե որքա՛ն սահմանափակ է այդ տվյալը: Հենց այդ պրիոմն է ինձ թույլ տալիս այդքան հաճախ ուրիշի մեթոդը քննադատել և մանր, բայց կարևոր ճշտումներ մտցնել նրա մեջ, ազդարարելով, թե ո՛ր հանգամանքների համար է այն գործում, ի՛նչ սահմաններում, և ի՛նչ պետք է անել, որ սահմաններն ընդլայնվեն: Սեփական հոգու հետ չհամեմատելը գիտության կամ մտածմունքի տվյալը՝ պատճառներից մեկն է, թե ինչու է այդքան սխալ սպրդում մեթոդների մեջ: Հնարավոր չէ մարդկության մասին բան իմանալ՝ առանց ինքդ քո մասին իմանալու: Եվ հակառակը: Դրա համար էլ էմպիրիզմը կարևոր է, բայց երեխային ջրի հետ տաշտակից դեն նետել էլ պետք չէ՝ համեմատիր հասկացածդ, իմացածդ քո հոգու հետ՝ ու կճշգրտվի: Ինտրոսպեկցիան կարևոր է մնում:

Բայց մի ուրիշ դժվար հարց էլ կա. ռեֆլեքսիան միշտ վերջավոր է: Դրա համար էլ համակարգերը ծակոտկեն են: Չի կարող լինել մարդ, որ Զենոնի պարադոքսը հաղթահարի ու անընդհատ, ամեն ինչի վերաբերյալ ռեֆլեքսիայի մեջ լինի: Քանի որ աշխարհը կոնտինուալ է, իսկ մեզ տրված է դիսկրետ, ինչպես ասաց Լոտմանը:

Մարդ չի կարողանա ապրել այդ դեպքում, կընկնի, ասենք, նիրվանայի գիրկը լավագույն դեպքում: Վատագույնի դեպքում՝ ուղեղի կաթված կստանա: Միջին դեպքում՝ կգժվի:

Հենց դա ևս մեկ անուղղակի ապացույց է, որ մարդկությու՛նն է, որքան էլ դժվարամատչ, բայց միավոր. այդ մարդկությա՛ն սահմաններում է, որ ինֆորմացիան, շնորհիվ ինտերնետի, սկսում է կուտակվել անկորուստ, որը և նշանակում է, որ ինֆորմացիայի ֆիզիկական կրիչ մարդկությունն արդեն ստեղծել է, մնում է ձև հայտնաբերի՝ ռեֆլեքսիան անընդմեջ իրագործելու:

Ինֆորմացիան եթե կա՝ նրան կարելի է անդրադառնալ ցանկացած ժամանակ ու ռեֆլեքսիա անել նրա վերաբերյալ: Իսկ եթե չկա՝ չի կարելի: Այնպես որ առաջին քայլն արված է: Իհարկե, նաև պետք է՝ որ մարդիկ որքան կարելի է շատ ինֆորմացիա էքսպլիկացնեն, այսինքն մտքներումը չմտածեն, չքնեն հարթմնի և այլն: Ուրեմն ևս մեկ գործիք է պետք՝ որքան կարելի է հեշտ ֆիքսելու համար գիտակցության հոսքը, ինչպես նաև միտքը: Բանավոր թելադրանքը կոմպին՝ մեկ: Է՞լ ինչ ձևի: Պետք է մտածել:

Էմանսիպացիա

Օրինակները որ համագործակցությունն ավելի շատ է քան հակագործակցությունը. Համագործակցությունից ուրախանալու ֆենոմենը. կոնֆլիտների կանխարգելման հաշվառման դժվարությունը

Закрытость как невозможность изменить конфигурацию личности в социуме

էպիֆանիա

[1] Հայաստան խաղ, 2005

[2] Հայաստան խաղ, 2010

[3]Կոնտեքստի ընդլայնում. տես Արծիվի հոդվածս՝ сухой остаток

[4]Տե՛ս Բրյուսովի ամսագրի երկու համարներից առաջին համարը՝ Сухой остаток методологии հոդվածի երկրորդ մասը

[5]Տե՛ս, ավելի ուշ գրված, https://monocler.ru/nauka-smeha-tyomnaya-storona/

[6]Եվ սա աբստրակցիա չէ. աբստրահման պրիոմ, կարողություն, հնար անպայման օգտագործում է, բայց աբստրակցիա չէ, այլ համակարգում: Աբստրահումն ու աբստրակցիան տարբեր բաներ են, չի կարելի իրար խառնել: Աբստրակցիան մեծ մասամբ, եթե առանձին է վերցվում, դիտվում, «նիհար աբստրակցիա» է: Նույնանում է կարծրատիպի հետ: Կարծրատիպերն աբստրակցիա ունեն անպայման, և աբստրակցիաները հաճախ կարծրատիպ են (օրինակ՝ «դեմոկրատիա» որպես այդպիսին):

[7]Ֆեյսբուքում վերջերս ռուսերեն գրածս էսսեն («О столкновении парадигм»). http://gtergab.com/ru/news/blog/on-the-paradigm-clash/53/

[8]http://oteatre.info/chto-takoe-levoe-iskusstvo/

[9]Տե՛ս, շատ հետո արված, https://www.youtube.com/watch?v=n-94HWVSjWI

 և https://www.youtube.com/watch?v=ZDs2ia_yMFk

[10]http://www.nytimes.com/2013/05/26/magazine/why-rational-people-buy-into-conspiracy-theories.html?pagewanted=all&_r=1&

[11]Հայաստան 2005 խաղից. http://www.gtergab.com/ru/news/projects/the-miditron/122/

[12]Բարդ սուբյեկտների կառուցվածքը մենք վերլուծել ենք Հայաստան 2010 խաղում. http://www.gtergab.com/files/uploads/methodology/40.voynaimir-feb-2010-2014-reworked-to-publish.pdf

[13]Հայաստան 2010 խաղում նկարագրված է մեծ պրոյեկտը. http://www.gtergab.com/files/uploads/methodology/40.voynaimir-feb-2010-2014-reworked-to-publish.pdf

[14]Բրյուսովի խաղ, 2010

[15]Պիտակավորումը դա մի միջոց է, որով որևէ մեկին վերագրվում է մի հատկանիշ, սովորաբար այդ անձին չվերաբերող, որը սակայն ունի բացասական կոննոտացիա, վերագրողի կարծիքով, նրա ռեֆերենտ խմբի պառլանսում և պատկերացումներում: Այդ խումբը, վերագրողի կարծիքով, արտահայտում է մեյնսթրիմ, այսինքն՝ «մեծամասն», «միջին», «նորմալ» մոտեցումներ: Պիտակավորման տարբերակներից մեկը ստիգմատիզացիան է, մյուսը՝ քավության նոխազ դարձնելը, ևն: Ռասիզմը և նման արտահայտումները նոյւնպես հաճախ հիմնված են պիտակավորման վրա և նրա որոշակի տարբերակներն են օգտագործում՝ ասենք, «աննորմալությունը» կամ «ցածրությունը» «նորմալ» ռասայի համեմատ: Դասակարգային և այլ պիտակավորումները լայնորեն օգտագործվում էին սովետական կարգերի կողմից, 1918ից մինչև 1980ականների կեսը, հատկապես սկզբում և ստալինյան շրջանում՝ մարդ ոչնչացնելու կամ այլ կերպ բռնության ենթարկելու նպատակով: Եթե պիտակավորումը հանգեցնում է բռնության, ապա այսօրվա օրենքներով (եթե նրանք գործում են) այն կարող է լինել պիտակավորողի իրավական հետապնդման պատճառ: Սակայն այսօր էլ հաճախ պիտակավորվողն է ենթարկվում բռնության կամ իրավական հետապնդման (տես Ռուսաստանը, օրինակ՝ Պուսսի Ռայոտ խմբի գործը. նրանք պիտակավորվեցին որպես սրբապիղծներ):

23:09 Նոյեմբեր 22, 2014