Հրապարակված գրքեր

«Հրանտ»


«Հրանտ» վեպ-հուշագրությունից հատված (գիրքը հրապարակված է «Անտարեսի» կողմից, 2018 թ.)

Վեպի առաջի տարբերակը գրվել է ռուսերեն 2007 թ., վերամշակվել է հաջորդ տասնամյակում:

 

Ելնելով այն բանից, որ պատմության մեկնաբանությունը վտանգավոր է, քանի որ անկողմնակալությունից զուրկ է, քանզի հայտնի չէ, թե իրադարձություններից ու փաստերից ո՛րը պետք է նախընտրել այն մեկնաբանելու համար, ես եկա այն եզրակացության, որ պատմությունն ընդհանրապես պետք է հանգիստ թողնել, մի կողմ դնել:

Այդ ամենը տարօրինակ և անըմբռնելի կերպով հատկապես վերաբերում էր հայոց պատմությանը, որը դասավանդվում էր կրկնապատիկ ավելի աղքատիկ ու դոգմատիկ ձևով, քան ռուսականը, համաշխարհայինն ու սովետականը միասին վերցրած: Ոչ միայն սովետական գրաքննության պատճառով, ըստ որի՝ դուրս էր գալիս, որ ողջ հայ պատմությունն անհիշելի ժամանակներից նվիրված է եղել այս կամ այն լծի դեմ պայքարին՝ հանուն այն բանի, որ վերջիվերջո Հայաստանում հաստատվեն սովետական կարգեր,– այլ նաև հատկապես՝ հայոց պատմության հայեցակարգային արժևորման մեթոդի բացակայության պատճառով:

Այդ պատմության կողքին էր նաև գրականությունը՝ դրա այն հատվածը, որ անտաղանդ էր, դժգույն՝ համաշխարհային գրականության համեմատ:

Այս ամենին խառնվում էր նաև մեկ այլ գործոն:

Դպրոցներում մեզ դասավանդում էին, և ընդհանրապես կրթության ողջ համակարգը հիմնված էր մենաստաններում գործած համալսարանների, միջնադարյան Գերմանիայից ցարական Ռուսաստանի միջոցով փոխառած ու սովետում արդիականացրած հնադարյան սկզբունքների վրա:

Դա հիմնավոր համակարգ էր, բայց հնացած. այն կառուցված էր ժամանակագրական սկզբունքով. սկզբում մենք անցնում էինք այբուբենի ստեղծումը և այդ այբուբենով գրված առաջին նշանավոր աշխատությունները՝ Խորենացի, Բյուզանդ, Ագաթանգեղոս, հետո՝ հայ էպոսը, հետո՝ Նարեկացի, միջնադարյան քնարերգուներ, և հետո միայն, բարձր դասարաններում՝ 19-րդ դարի ավելի հեշտ ու թեթև, երբեմն պրիմիտիվ, ձանձրալի ու հետն էլ վատ մատուցվող գրականությունը: Դե, իսկ 20-րդ դարի գրականությունը, որ յուրացնելու համար պարզ էր ու թեթև, մենք անցնում էինք ամենավերջին դասարանում:

Ստացվում էր, որ ամենադժվարը՝ գրական մեծագույն աշխատությունները՝ սկսած այբուբենի ստեղծման ժամանակներից, էպոսը և միջնադարյան քնարերգությունը,– մենք անցնում էինք բավական մակերեսորեն և այն ժամանակ, երբ ի վիճակի չէինք հասկանալ դրանք խորությամբ:

Իսկ այն, ինչ հեշտ կարող էինք հասկանալ (ու մեզնից ով կարդացող էր՝ փոքր տարիքում արդեն կարդացել էր)՝ 19-20-րդ դարերի գրականությունը, ա՛յն ժամանակ էինք անցնում, երբ, զարգացածության մեր մակարդակով՝ հանգիստ կարող էինք լրջորեն փորձել ըմբռնել հին ու միջնադարյան գրականությունը:

Գրաբարով և միջին հայերենով գրված տեքստերը անցնում էինք մանկության տարիքում ու դրանցից գրեթե ոչինչ չէինք յուրացնում, իսկ ժամանակակից լեզվով գրված, հեշտ ընթերցվող պոեզիան ու պրոզան՝ հասուն կյանքի շեմին:

Ասեմ, որ այն մարդը, ով համաձայն է ընտրել հետևյալ տարբերակը՝ անգիր անել իրեն մատուցված գաղափարները, շատ երկար ժամանակ դրանցից ոչինչ չհասկանալով ու դրանք հասկանալու իրավունք էլ չունենալով, մինչև որ չմեծանա ու չսկսի դրանցից գլուխ հանել՝ ի վերջո կարող էր կամաց-կամաց այդ ամենը հասկանալ նույնիսկ ա՛յս դեպքում:

Կրթական համակարգը հենց այդպես էր պլանավորված, հենց դա էր կտրվածությունը կյանքից. կարծես երեխաներից ապագայի համար հոգևորականներ՝ եկեղեցու ծառաներ պատրաստելիս լինեին, որոնք կարիք չէին ունենալու պատեպատ ընկնել, նեղ վիճակներից դուրս պրծնել, ու նրանց առջև մի ողջ հավերժություն էր, որ ուսուցիչների սխալները ժամանակին հասկանային, ու ողջ կյանքում սովորեին այն դասերը, որ նախկինում չէին հասցրել սովորել:

Բայց քանի որ ժամանակները փոխվում էին, այդ համակարգը սկսել էր ուրիշ ֆունկցիա կատարել. հարկավոր էր, որ երեխաները դպրոցում նվաստացված, կոմպլեքսավորված լինեին, բան չհասկանային, սովորել չսիրեին, ու որ այնտեղից դուրս գալուց հետո չիմանային ինչպես տնօրինել իրենց կյանքը, և այդ ժամանակ շատ հեշտ կլիներ նրանց փչացնել, վատ ճանապարհով ուղարկել, ինչը որ պետք էր իշխին:

Բայց, քանի որ մարդիկ ազատատենչ են, ժողովուրդը զբաղվում էր «ինքնաբուժմամբ», դպրոցական առարկաների հանդեպ ատելությանը խառնվում էր արհամարհանքը, ըմբոստությունը, ավելանում էին կյանքից գլուխ հանելու տնաբույծ ու կոպիտ միջոցները, ու այդ ամենից առաջանում էր մեր իրական կյանքի աներևակայելի խառնապատկերը:

Մի օրինաչափություն եմ նկատել. այն մարդիկ, որոնք փոքր ժամանակ անգիր են անում ու քննադատաբար մտածելու հմտություն չունեն, սովորել են ուրիշների մտքերն առանց քննադատելու ընդունել՝ մեծ մասամբ արդեն հասուն տարիքում էլ ընդունակ չեն լինում քննադատաբար մտածել:

Եվ դա է պատճառը, որ անգամ թե ըմբոստանում են, փորձում ինքնուրույն ինչ-որ հարց լուծել՝ հաճախ պարտվում են:

Անձամբ ես՝ անգիր անելու ունակություն չունեի. ինչը որ պետք էր անգիր անել՝ անասելի հոգս էր:

Հիշողությանս լուսավոր հատվածը թույլ էր, առանց ջանքերի ես շատ քիչ բան էի կարողանում սերտելով մտապահել, իսկ ինչ-որ բան յուրացնելն իմ դեպքում նշանակում էր այն խորապես ուսումնասիրել, հասկանալ, թե դա ինչ է, ինչպես կարելի է օգտագործել, ինչով կարող է այն ինձ օգտակար լինել, ինչպես է կցվում արդեն իմացածիս:

Այն, ինչը ես սովորել եմ, բայց չեմ հասկացել, մնացել է տեսադաշտիցս դուրս:

ԱՄՆ-ում շատ ուրախացա, ինքս ինձ ասելով՝ ահա՛, – երբ պարզվեց, որ ինքնակենսագրությունն այնտեղ հարկավոր է գրել ոչ թե ժամանակագրական կարգով, այլ՝ հակառակը. ամենավերջին իրադարձությունից դեպ առաջին: Հենց այդ մոտեցումն էի ես փոքրուց նախընտրում:

Պատմությունն էլ, չէ՞, համենայն դեպս դրա անհատական հատվածը՝ մեր անցյալը, մենք հենց այդպես ենք տեսնում: Ուրեմն ինչո՞ւ են մեզ այն թարսուշիտակ ներկայացնում:

Շատ ավելի նպատակահարմար կլինի հայ մշակույթն ուսումնասիրել ներկայից դեպ անցյալ, այնպես, որ կրթության բարձր փուլերում արդեն հնարավոր լինի լրջորեն զբաղվել դրա ամենաառաջին և հետևաբար ամենաբարդ ընկալելի դրսևորումների վերլուծությամբ, յուրացմամբ:

Ուրիշ հարց, որ երբ ուսումնասիրես ավելի ուշ շրջանի ստեղծագործությունները՝ առավել ևս, թե դրանք բարդ գործ են,– հարկ կլինի արդեն սկսել նշել անցյալը, գոնե նշել, որպեսզի բացատրես նորերի անհրաժեշտ փոխկապվածությունը հին ձեռագրերի հետ:

Այսինքն անցյալ կընկղմվես աստիճանաբար:

* * *

Հրանտը, սկզբունքորեն, այդ խնդրին հենց այն տրամաբանությամբ էր մոտենում, ինչ որ ես. նախ, նա դե-ֆակտո ավելի շուտ «ժամանակակից» էր, քան՝ «պատմական». սկզբունքորեն չէր գրել պատմավեպեր՝ ի տարբերություն հայ գրողների խոշոր մասի:

Երկրորդ, նա նույնպես պատմությանը նայում էր՝ ջրհորի մեջ նայելու պես, համաժամանակյա դիտափողի միջով:

Ինչ-որ իմաստով՝ արդիականացնելով այն, այդպիսով կենդանացնելով (տե՛ս «Մեծամորը», ուր տղերքը վազում են ոտաբոբիկ՝ ու նրանց կրունկները փայլատակում են օդում, կամ «Սիրուն է», ասում է Սահակը Մաշտոցին՝ այբուբենի որևէ տառի մասին):

Երրորդ, նա էլ, ինչպես ես, ինչպես առողջ դատողություն ունեցող, ոչ սահմանափակ ու կեղծ հայրենասիրությունից չկուրացած ցանկացած մարդ, համաձայն էր, որ մեր պատմության մեծ մասը գոյություն չունի, այն չի գրվել, ավելի ճիշտ՝ չի իմաստավորվել արդիականությամբ, իսկ այն, ինչ իբրև թե արժևորվել է՝ հիմնականում արվել է անտաղանդ, անբաշար ու անբավարար ձևով, չնայած որոշ հերոս-հանճար լուսավորիչների առկայությանը, ինչպիսիք էին Սրվանձտյանը, Աճառյանը, Աբեղյանը և այլք: Ավելի ճիշտ՝ քսաներորդ դարի սովետահայ գիտությունն աղավաղել էր հաճախ նախորդների ու մեծերի ներդրումը:

Զգալը, որ այն, ինչ իմ գիշերային տանջանքների պատճառ էր, ինչը հանապազօրյա քաղքենու տեսակետից «ապացույց» էր, որ «բավարար հայրենասեր չեմ, այնքան էլ չեմ սիրում իմ հայրենիքը»,– զգալը, որ սեփական պատմության հանդեպ քննադատական մտածողության իրավունք ունենալու գաղափարը կիսում էր իմ կուռքը,– մեծ մխիթարանք էր:

Երբ ասացի, որ ցեղասպանությունն անցած-գնացած բան է՝ պատասխանեց. եթե այն չլիներ, միլիոնավոր ավելի հայեր կլինեին աշխարհում... և պատմաբաններ, Մոցարտներ, լավ ու հետաքրքիր մարդիկ:

Առաջին անգամ նրանից լսեցի ես այդ պրագմատիկ ու պարզ բացատրությունը, թե ինչու է ցեղասպանությունը կարևոր այսօր էլ: Մինչ այդ ես՝ էգոիստ պատանիս, մտածում էի. անցած-գնացած բան է, գլխավորը, որ ինքս սպրդել-ծնվել եմ, ուրիշ ի՞նչ հարց կա:

Ուրեմն կարելի էր պատկերացնել այլ իրական, ռեալ կյանք, շատ ավելի լավ ու հետաքրքիր, քան այն՝ ինչը կար, ինչն ինձ տրված էր: Ու հարց բարձրացնել, թե եթե այն չի իրագործվել – ապա ինչ անել: Ու դրա համար արժեր հիշելը, հասկանալը, հանուն ճանաչման պայքարելը:

Հրանտն ակտուալացնում էր անցյալը, ոչ թե մումիֆիկացնում:

* * *

Ես, իհարկե, հասկանում էի, որ հարկավոր է երկար կյանք ապրել, սեփական անձնական պատմությունն ունենալ՝ մեծ պատմությունը հասկանալ սկսելու համար:

Նալբանդյանը (արձանը Կագեբեի շենքի դիմաց, հիշո՞ւմ եք: Որ չթպրտա) գրել էր. «Մանկության օրեր, երազի նման անցաք գնացիք... (Հասունության գալու հետ) ազգիս վիճակը ծանրացավ սրտիս...»: Մինչև հասունանալը ազգի վիճակով լրջորեն ու լիարժեքորեն անհանգստանալը սուտ է:

Ես սկսեցի անցյալն ուսումնասիրել այն տեսանկյունից, թե ի՛նչը ես իսկապես գիտեի ու հասկանում էի, թե ես ի՛նչ կարող էի այնտեղից վերցնել՝ բացի զուտ անցյալից, որպես այդպիսին, «այնպես՝ ասես ես այնտեղ չկամ» (Բախտին), մի բանից, որ, թվում էր, բոլորի ու միաժամանակ՝ ոչ մեկի մասին է և ուրեմն նաև համար:

Բախտինն անարգանքի սյունին էր գամում այն բոլոր մեթոդները, որոնք որևէ բան ուսումնասիրում են «այնպես, ասես ես այնտեղ չկամ», ասես ինդուլգենցիա ունեմ՝ այնտեղ եղած չլինելու, մասնակից չլինելու, (էթիկապես, բարոյապես) պատասխանատու չլինելու, պատասխանաբեր (ответный, answerable) չլինելու: Նա միավորում էր այդ երկու հասկացությունները՝ պատասխանատու և պատասխանաբեր:

Այդպես նաև համաշխարհային գրականությունը. Տրիֆոնովին ու Մարկեսին հասկանալը խաղուպար էր:

Կանխավայելում էի Ջոյսին, երբ հասա՝ նույն պահին կուլ տվի: Հավես էր Ֆոլքներ ու Պլատոնով կարդալը:

Ֆոլքներն ընդհանրապես իմ ամենասիրելի արձակագիրն էր: Ահավոր շատ էի սիրում Դոստոևսկուն ու Տոլստոյին:

Գժի պես էի կարդում Գոգոլ ու Պուշկին:

Բայրոնն ու Գյոթեն արդեն շատ ավելի բարդ էին թվում, Դանթեին գրեթե չէի կարողանում հասկանալ, իսկ անտիկ ողբերգություններն աներևակայելի տանջանք էին:

Հիմա կհարցնեք, թե ես ինչու եմ դա կապում պատմականության զգացողության, պատմականության հետ:

Գուցե պարզապես ճաշակի հա՞րց է:

Այսինքն, դու չէ՞ որ սիրում էիր Տոլստոյին ու Դոստոևսկուն, իսկ Տուրգենևին՝ քի՞չ էիր սիրում:

Այո, ես Տուրգենևին ավելի քիչ էի սիրում, հենց այն պատճառով, որ մարդու մասին դատողություն անելու, մարդուն, աշխարհը ճանաչելու ու բացահայտելու հարցում Տոլստոյն ու Դոստոևսկին հայտնագործողներ էին, իմ ժամանակակիցն էին, իսկ Տուրգենևը մի քիչ կարծես ետ էր մնացել:

Նա շատ կարևոր էր, իհարկե, ու նրան չի կարելի դուրս գցել պատմության պատկերից, ու եթե նա չլիներ, գուցե նրանք էլ այդպիսին չլինեին, քանի որ միմյանց վրա ազդում էին, ու ամենն իր գործն էր անում – և մեկ է՝ նրանք իրենց մեջ, կարծես կիզակետում, հավաքել էին շատ բան, ու ինչ որ նա ուներ իր մեջ՝ կարծես դա էլ հավաքած լինեին, կարծես իր գլխավորն էլ սպառած:

Իհարկե, ես ահա հասա ռեֆլեքսիայի իմ ,առաստաղինե, քանի որ փորձում եմ ճաշակը, քիմիան, աննկարագրելի սիմպատիան, մագնիսը բացատրել ռացիոնալով՝ պրոգրեսով:

Տուրգենևն իմ ճաշակով չէր, Դոստոևսկին ու Տոլստոյը՝ էին:

Ու գուցե դա պարզապես համընկնո՞ւմ է՝ որ աշխարհն էլ է նրան փոքր-ինչ ավելի ներքև դասում, քան նրանց:

Բայց ինչո՞ւ եմ անընդհատ ուզում դասակարգել: Չափել, չափագրել, համեմատել:

Բայց չէ՞ որ իրոք այդ դասակարգումն օբյեկտիվորեն կա: Իսկ գուցե դա պատահակա՞ն չէ:

Բայց ինչպե՞ ս է այն գոյանում:

Ինչպե՞ս է որոշվել, որ Տուրգենևը փոքր-ինչ զիջում է Տոլստոյին: Վերջինիս ազդեցության ուժգնությա՞մբ՝ ընթերցողի վրա:

Ավելի շատ ընթերցողի վրա ավելի ուժեղ է ազդել: Իսկ ինչո՞ւ: Ինչո՞վ:

Ո՞վ է հաշվել:

Երկուսն էլ բառեր են գրել: Երկուսն էլ տաղանդավոր:

Գուցե ես պարզապես հարմարվո՞ղ եմ. քանի որ աշխարհը, անդեմ «մենքն»այդպես էր որոշել, ես է՞լ որոշեցի որ մեկը մյուսից փոքր-ինչ գերադասելի է:

Գուցե Դանթեի կողքին կար մեկը, մոռացված, որը ոչ պակաս գնահատելի էր, սակայն պատահաբար մոռացվե՞լ է:

Գուցե Եզնիկ Կողբացին ոչ պակաս արժեքավոր է, քան Խորենացի՞ն:

Իմ պատասխանը, սակայն, այլ էր. որքան խիտ կոնտեքստի եմ տիրապետում տվյալ հեղինակի շուրջ՝ այնքան նրան ավելի եմ հասկանում, իսկ հասկանալուց հետո կարելի է որոշել՝ հավանում եմ թե ոչ: Որքան նրա տեքստի ալյուզիաները, թաքուն ու բացահայտ հղումներն ինձ ավելի հարազատ են, հուշում են իմ կյանքի մասին կոնկրետ բան՝ այնքան նրա մտածողությունն ավելի է երանգավորված այնպես, որ ինձ հաճելի է, դրդում է իմ մտածողությունն էլ այդ երանգի ալիքին պատասխան ծփալ:

* * *

Եվ որքան էլ անլուծելի լինեն այս հետաքրքիր խնդիրները, մի բան հաստատ էր. իմ մտածողությունն «ուրիշ»էր. նրա անցուղին ձգվում էր ոչ թե երևակայված-վերակերտված անցյալից դեպ անծայրածիր ապագան, որտեղ իմ փոքրիկ «եսը»կորչում էր իր աննշանության մեջ, այլ սկսվում էր շոշափելի ներկայից, նույնիսկ մի քիչ էլ ապագայից (ա՛յ հենց այս պահը, որ հաջորդեց նախորդին), ու գնում ամեն կողմ, նաև՝ դեպ խորը անցյալ, որը փոխակերպվում էր՝ համապատասխանելով իմ ըմբռնումներին:

Դրանով էր բացատրվում տեքստերն ուսումնասիրելու, դրանց վրա աշխատելու իմ ցանկությունը. այս երերուն աշխարհում, ուր անցյալի փաստերն անշոշափելի են, իմաստ ունեն ոչ թե «ինքնին», այլ միայն եթե ակտուալացած են, արդիականացված, իսկ ներկան տատանվում է ու անհետ կորչում ամեն ակնթարթ ու շատ բարդ է քորոցի վրա բռնցնելու համար՝ տեքստը, թերևս, միակն է՝ անվերապահորեն առկա, պոզիտիվիստորեն հասանելի առարկա:

Թվում է, այդ առարկան՝ նշանը, գրեթե ոչ նյութական է, թվում է, իր նյութականությունը համարյա թե կարևոր չէ, գրեթե չի զգացվում,– իսկ իրականում այն դառնում է ամենաարժանահավատը, ամենավավերականը, ամենաստույգը, որի վրա կարելի է հենվել, ամենազգալին՝ շուրջբոլորը թափթփված ողջ երկաթե, քարե ու բետոնե շոշափելի առարկաներից:

Այբուբենը թե Մաշտոց ստեղծած չլիներ՝ ընդհանրապես բան չէր հասկացվի այս կյանքից:

Քանի որ ստեղծել էր՝ լիքը բան հասկանալի էր դառնում:

Պետք է միայն դա չմոռանալ, մութ դարերով ու առօրյայի մութ անցքերով ճամփորդելիս:

Ու հենց դրա համար էի ես ուզում լինել մեկ կամ մի քանի իրապես հասանելի, համեմատաբար սահմանափակ տեքստային մարմինների ամենաարժանահավատ գիտակ, այդ էր պատճառը, որ այդքան հպարտանում էի՝ Հրանտի ու Բախտինի տեքստերի հարցում այդպիսին դառնալով:

Կարևոր էր, որ այդ երկուսն էլ դեռևս չէին սնդուսվել, չէին բրոնզապատվել պատմության կողմից, դարձել միֆ, կարծրացել ու դարձել այնպիսին, «կարծես ես այնտեղ չկամ»:

Չափից դուրս կարևոր էր, որ Հրանտը՝ իմ ժամանակակիցն էր, ապրում էր կողքիս, ես նրան անձամբ ճանաչում էի, շփվում նրա հետ:

Բախտինին չեմ հանդիպել, վերջերս էր մահացել: Բայց էլի իմ ժամանակակիցն էր:

Ժամանակի հոսքին հետևելով՝ ես հատուկ ուշադրություն էի դարձնում այս աշխարհի այն մեծերին, որ ապրում էին մեր մեջ, կյանքի այն նույն ժամանակահատվածի մեջ, որ նաև ինձ էր բաժին ընկած. արժեքավոր էի համարում, որ ողջ էին Հրանտը, Փարաջանովը, Ֆելինին, Մարկեսը:

Նրանցից կարելի էր մեծության հասկացությունը քաղել, հասկանալ, զգալ, վերլուծել, հետո «ներքև»՝ անցյալ հասկացածդ իջեցնելով՝ անցյալի մեծերի մեծությունն էլ սկսել հասկանալ ոչ «ստվարաթղթային» ձևով:

 

 

Նկարում՝ Հրանտ Մաթևոսյանի լուսանկարն «Արվեստ» ամսագրի այն համարից, որտեղ հրապարակվել էր ԳՏԳ «Հրապարակ» հոդվածը (օգտագործված «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում)


15:30 Հուլիս 23, 2020