Հարցազրույցներ

Թատրոնի էություն-2


Առաջին անգամ տպագրվել է Ժամանակ թերթում

Թատրոնը պետք է ցանկություն ունենա հեղափոխելու ներկան

13:21 Yerevan | 9:21 GMT | Friday 14 May 2010

Սիրանույշ Պապյան

Թատրոնը պետք է ցանկություն ունենա հեղափոխելու ներկան
«Ժամանակ»-ի զրուցակիցն է թատերագետ Արա Նեդոլյանը

- Այն, ինչ մենք ունեցել ենք ու հպարտացել ենք այսքան ժամանակ, թատրո՞ն է եղել, թե՞ գլխառադ: Պրակտիկ առումով կարծես թե ունենք, իսկ տեսականորե՞ն:

- Կա թատրոնի մասին երկու պատկերացում, մեկը` թատրոնն ինչ-որ արվեստ է, որը պետք է ընդօրինակել, որովհետեւ պարկեշտ, զարգացած հասարակությունը, կուլտուրական ազգը, մնացածի հետ մեկտեղ, նաեւ պետք է թատրոն ունենա, եւ ուրեմն թատրոնի ձեւերը, անշուշտ, կարելի է ընդօրինակել, ինչպես եւ մնացած ամեն ինչը, եւ չի կարելի ասել, որ արդյունքում չի ստացվում, ինչ-որ բան ստացվում է, որ երբեմն կարելի է նայել, ինչպես ամեն ձեւի ուսումնական աշխատանք. կրկնօրինակելը լավ ուսումնական աշխատանք է: Եվ կա, որ թատրոնն արվեստ է, եւ որ թատրոնը ընդհանրապես լավ բան է, արվեստը գեղեցկացնում է կյանքը եւ պետք է ունենալ արվեստ: Սա արվեստի անգիտակցական ընկալումն է, որը նույնպես դաշտ է ստեղծում, պարզ ասած` աշխատատեղեր, բայց սա, իհարկե, թատրոնի էության հետ ոչ մի կապ չունի: Մարդկությունը թատրոնը պահում է ոչ թե որպես կյանքը գեղեցկացնող ինչ-որ բան, այլ իբրեւ կյանքը հասկանալու կարեւորագույն միջոցներից մեկը, որովհետեւ թատրոնը ոչ թե նկարագրում է կյանքը, այլ կարող է վերստեղծել այն, ինչը կա, իր խորքային եւ ոչ ակներեւ իսկության մեջ, ինչպես նաեւ այն, որ դեռ չկա, բայց անպայման կլինի, եթե տրամաբանությունը հասցնել իր ավարտին: Թատրոնում ներկայի տրամաբանությունը միշտ ա) բացահայտվում է երկրաչափական մակարդակի հասնող ճշգրտության չափով, եւ բ) բացահայտված հավասարումը ստանում է իր տրամաբանական, վերջնական լուծումը: Թատրոնը կարող է լուծել կյանքի ամենախորքային, ամենաճակատագրական հարցերը` մոդելավորելով, վերարտադրելով, հասկանալով, թե ինչից են կառուցված կյանքի էական կապերը ու կախվածությունները: Այսպիսով, թատրոնը առաջին հերթին կիրառական բնույթի գործողություն է, դա անում է մի մարդ, որը ունի շատ հեռու գնացող մտադրություն` ճանաչել ճշմարտությունը եւ դրանով հասնելով ազատությանը` նախագծել մի նոր կյանք, նոր իրականություն, որտեղ հնարավոր կդառնա իր ցանկությունների իրագործումը: Թատրոնի միջոցով ճանաչվում ու թոթափվում է այն, ինչը կա եւ ստեղծվում է այլընտրանքային, փորձնական կյանք, կյանքի ամենախորը գնացող էքսպերիմենտ, ստեղծվում են մարդու փորձնական տեսակներ: Համաշխարհային թատրոնի բոլոր ամենահայտնի պերսոնաժները, որոնք դարերով շարունակում են հետաքրքրել մարդկությանը, դրանք էքսպերիմենտալ, ապագայի մարդկանց տեսակներ են, նրանք են, ովքեր որեւէ առկա հասարակությունում չեն կարողանում ապրել, իրենց ճնշում, սպանում է այդ հասարակությունը: Ուրեմն, հասարակությունը պետք է փոխվի: Հենց այդ տեսակն է հիմնականում արտադրվում թատրոնում եւ դառնում իր պայմանականությամբ, խաղի մթնոլորտով պաշտպանված թատերական պերսոնաժ: Այդ առումով թատրոնը, ինչպես ամեն ինովացիոն եւ փորձնական գործառույթ, ունի շատ մեծ հեղափոխական լիցք: Այսինքն` թատրոնը որսում, մարմնավորում է հենց տվյալ հասարակության, տվյալ ժամանակի հիմնահարցը, «այսօրվա հիմա»-ի ամենախորքային, ամենաձեւակերպված, բայց ամենատանջալի պրոբլեմները եւ տալիս է դրանց լուծումը, տալիս է տվյալ հասարակության ապագայի մարդու կերպարանքը: Դա այն դեպքում, եթե վերաբերվում ես թատրոնին որպես կյանք, հասարակություն, անձնական հարաբերություններ կառուցելու, այսինքն` մշակույթը լայն իմաստով կառուցելու մեթոդ: Նման գիտակցությունը Հայաստանում շատ եւ շատ քիչ է արմատավորված: Թատրոնը, այնուամենայնիվ, ընկալվում է որպես օտարացված մի բան, այսինքն` «արվեստ»: Սթափ գիտակցությունը չկա, ես չեմ հանդիպել, որ թատերական շրջանակներում այն արտահայտվի: Սակայն երբեմն, երբ ներգրավվում ես թատրոնի մեջ, ապա թատրոնի մեխանիզմը, անկախ նախնական մտադրություններից, սկսում է գործել ինքնին` շատ կայուն, շատ հստակ, եւ ստացվում է երբեմն, որտեղից որտեղ, փայլուն մի ներկայացում: Շատ հաճախ հաջող ներկայացման հեղինակները չեն կարող ձեւակերպել, թե որտեղից հանկարծ ստացվեց, այսինքն` դա իրենց գիտակցված ցանկություններից անկախ էր, նվիրումի ու ինտուիցիայի հաշվին: Դա հնարավոր է, երբ բնազդորեն փորձում ես ճիշտ կռահել ամեն մի փոքր հաջորդ քայլդ, ստանալ թատրոնի թելադրանքը` պարզապես անելով քայլ եւ որոնելով, թե քեզ ինչ կհուշի թատրոնը: Այդ դեպքում հնարավոր է անել եզակի լավ ներկայացում, բայց հենց դա հռչակել «մեթոդ»... Սովորաբար կրկնելը շատ դժվար է, եթե քեզ հաշիվ չես տվել` ի՞նչ ես արել, ինչո՞ւ ես արել, ինչի՞դ է պետք, որ արել ես: Եթե չունես գաղափարակական հիմնավորումը, հանդգնությունը, ապա դու կարող ես ստանալ շնորհ, բայց չես կարող դա վերարտադրել, դպրոց ստեղծել, կայացնել թատրոնը` որպես գիտակցված տեխնոլոգիա, որը հնարավոր է փոխանցել նաեւ այլ մարդուն, առհասարակ, ստեղծել գիտակցված մշակույթ այդ ճանապարհով հնարավոր չէ: Արդեն 20 կամ ավելի տարի է, ինչ ես որսում եմ Հայաստանում թատրոններ (դա իսկապես որսալու բան է), հանկարծ ինչ-որ մի անկյունում հայտնվում է ինչ-որ չտեսնված ներկայացում, բայց միշտ եւ միշտ նույն բանն է, քանի որ դա գիտակցված չէ, ապա փոխանցելի եւ վերարտադրելի չէ:

- Այսինքն` չկա՞ թատրոնի վերաբերյալ ինքնագիտակցում` ի՞նչ է թատրոնը, դրա դերը:

- Եթե դատենք պատմական գրականությունից, ապա 20-ականների վերջերից 30-ականների սկզբին, մեզ մոտ ստեղծվել էր կոնցեպտուալ թատրոն, որը փորձում էր հենվել լայն գաղափարական հիմքի վրա, բայց 30-ականների կեսին դա ջախջախվեց իշխանությունների կողմից իբրեւ ֆորմալիզմ, եւ հաստատվեց այն մոտեցումը, որ թատրոնը ոչ թե ինքնուրույն, էքսպերիմենտալ, նոր մտքեր ստեղծելու, ինչպես նաեւ վերջին հաշվով հասարակական զարգացում ապահովելու միջոց է, այլ այն իշխանության կողմից հավանության արժանացած, կնիքը դրված, անհրաժեշտ մոտեցումների ինչ-որ գեղարվեստականացումն է: Այսինքն` որոշվեց, որ մտածում է իշխանությունը եւ ո՛չ հասարակությունը, ո՛չ անհատը: Նույն ընթացքը նաեւ տեղի ունեցավ կինոյում, նաեւ երեւի թե գրականության մեջ:

- Իսկ 60-ականների մշակութային հեղափոխության բումից թատրոնը չազդվե՞ց, կարծես բոլոր ճյուղերում տեղաշարժերն ակնհայտ էին:

- Մեր թատրոնը, ինչպես եւ կինոն, գրականությունը 60-ականներին մի քիչ ազատագրվեցին անմիջական իշխանական թելադրանքից, թատրոնը արդեն չէր ընկալվում իբրեւ իշխանական ինչ-որ գաղափարներ հնչեցնելու միջոց, իրեն որոշ չափով ազատություն տրվեց, եւ առաջացան որոշ ակտուալ սյուժեներ, փորձեր եղան, կյանքից վերցվածը վերլուծել թատրոնի ձեւով: Սակայն այդ փորձն, իհարկե, հեռուն գնացողը չէր, քանի որ հիմնված էր մի եւս սխալ պատկերացման վրա, որ իբր կա մի ճշմարտություն, որի վերաբերյալ հասարակությունը համաձայն է 80 տոկոսով, բայց կան խնդիրներ մնացած 20 տոկոսի հատվածում: Այդ պրոբլեմները կարելի էր լուծել, բայց դա շատ մասնավոր լուծում էր: Այսինքն` 60-ականների թատրոնը, այնուամենայնիվ, չէր կարող կասկածի տակ դնել ընդհանրական հասարակական գիտակցության ու ենթագիտակցության հիմքերը: Էքսպերիմենտը շատ ռադիկալ չէր: Թատրոնը մնում էր քաղաքական այն իմաստով, որ քաղաքական մտածելակերպը ձգտում էր ընդհանրության, փորձում էր ստեղծել այնպիսի մտքեր, հերոսներ, գաղափարներ, մոտեցումներ, որոնք հնարավորինս համախմբեին բոլորին, դարձնեին հասարակությունը մեկ ընդհանուր գործող անձ: Իսկ արվեստի մտածողությունը ունի ճիշտ հակառակ հետագիծը, նա փորձում է եզակիացնել պրոբլեմը մինչեւ մեկ մարդու մակարդակ, այսինքն` ստեղծել այնպիսի մեկ մարդ, ով իսկապես եզակի է, իր տեսակի մեջ նման չէ ուրիշին: Մինչ օրս հայաստանյան թատրոնը եւ ուրիշ արվեստները շատ քիչ չափով մոտեցան արվեստի այդ նպատակին` ստեղծել մի մարդ, որը նման չէ ոչ ոքի, ստեղծել Հերոս: Նման միտում, իհարկե, այն ժամանակ կար, հիմա էլ կա, բայց շատ քողարկված է եւ ոչ վճռական:

- Իշխանությունները միտումնավո՞ր են օրորոցում խեղդում:

- Եթե անդրադառնանք քաղաքացիական մտածելակերպին, դեռ որ իշխանություն- ընդդիմություն էական տարբերություն չկա, մենք դեռ որ չենք գիտակցել, չենք ընդունել, օրինակ, Նիկոլ Փաշինյանի 1+1 գաղափարախոսությունը: Նրա բանաձեւը նշանակում է, որ ամեն մի 1-ը հավասար չէ, նման չէ մյուսին, այլապես էլ ինչ իմաստ ուներ «հավաքել» հասարակությունն այդքան մանր միավորներից, միանգամից ասեր երկու միլիոն պրծներ: Մենք ապավինում ենք 2 միլիոն կամ գոնե 100 հոգուց ոչ պակաս թվերին, այսինքն` ուզում ենք կամային, ուժային ձեւով պահպանել իբր թե գոյություն ունեցող, բայց իրականում կեղծ նախնական միասնությունը, այլ ոչ թե բանական պայմանավորվածություն հաստատել մեկը մյուսի հետ: Բայց միայն այդ, երկրորդ դեպքում կստեղծվի օրենք Հայաստանում, այլ ոչ թե երբ լինենք «միասնական» եւ «համաձայն»` իբրեւ թե ինքնըստինքյան պարզ բաների վրա: Իրականում մենք կստեղծենք քաղաքացիական հասարակություն եւ թատրոն այն ժամանակ, երբ որ գիտակցենք, որ նման բան չկա եւ չի կարող լինել, մեր ընդհանուրը պետք է հասցվի 0-ի, իսկ ամեն մեկինը` 100 տոկոսի, այդ ժամանակ մենք անհրաժեշտություն կզգանք օրենքի, պայմանագրի եւ սահմանադրական կարգի եւ այն ժամանակ համարձակություն կունենանք ունենալ 100 տոկոսով ազատ թատրոն: Եվ մյուս կողմից` թատրոնը իր ի սկզբանե, պայմանականության ու խաղի իր ավելի ազատ բնույթի հաշվին կարող է լինել խնդրահարույց այն տեղը, որը քանդելու է անգիտակից հին միասնությունները ու ստեղծելու բանական նորերը:

- Ի՞նչն է պատճառը, որ անգամ Ձեր նշած առանձին անհատականությունների որեւէ գործ այսքան ժամանակ համաշխարհային բեմի բեմադրություն չի համարվել:

- Այստեղ շատ է խանգարում ներկայացուցչական պահը, որ ով գնում է միջազգային փառատոն, գնում է Հայաստան ներկայացնելու նպատակով, ինչը թատրոնի նպատակին հակառակն է: Թատրոնը դրամատիկ արվեստ է, նա ամեն անգամ պետք է ցանկություն ունենա հեղափոխելու ներկան, այսինքն` մերժելու ներկան: Հայաստանյան ներկայացումը նախ պետք է լինի ներկայացում հենց այդ իմաստով, այլ ոչ թե Հայաստանը ներկայացնող ներկայացում: Թատրոնը, այնուամենայնիվ, ռեսուրսներ պահանջող գործ է, եւ գուցե այդ պատճառով չեն համարձակվում ստեղծել ընդունված ձեւերը մերժող եւ նորն առաջարկող ներկայացում, քանի որ կա սարսափելի վախ, կա կեղծ ցանկություն նույնանալ հանդիսատեսի հետ այդ եղածի մեջ եւ կա վախ` դուրս չմնալ «հասարակությունից» եւ ընկնել հարվածի տակ:

- Այսօր երկու հիմնական թատրոն կա` Դրամատիկ եւ Սունդուկյան: Ասում են` մեկը գողական է, մյուսն էլ չկա. Մազ-ը սպանեց: Ինչո՞ւ:

- Ճիշտն ասած` ինձ համար դրանք 20 տարի է ինչ չկան եւ երբեք չեն էլ եղել: Մի պահ միայն Խորիկի ժամանակ նրա կերպարն էր հետաքրքիր: Գողական չգիտեմ, բայց այդ երկու թատրոնն էլ շատ «պարկեշտ» (ի վերջո, գողականն էլ այսօր պարկեշտության ձեւ է, իշխող գաղափարախոսություն) փորձում են վերարտադրել սովորած դասը, ինչը երբեք հաջողության չի բերում: Թատերական ֆիզիանոմիա կա, բայց արդեն մարող, երկու տեղում` մնջախաղի թատրոնում, որտեղ Ժիրայրը 15 տարի առաջ շատ լավ էր, կենդանի էր, հիմա թեեւ լճացում է գնացել, բայց ոչ մինչեւ վերջ: Ժիրայրը շատ զգուշավոր է, դեռ որ փորձում է նոր ներկայացումներում դնել ոչ տրիվիալ հարցադրումներ եւ ոչ տրիվիալ լուծումներ, բայց պետք է աներեւակայելի ուշադիր լինես, որ այդ միտումը նկատես ներկայացման մեջ: Ինքը 90 տոկոսով վախենում է իր արածից, հիմնականում նա ինքնամերժման եւ հասարակությանը հարմարվելու քաղաքականություն է բռնել: Երկրորդը` Փոքր թատրոնում Վահան Բադալյանն է, ով էլի Փարիզից եկավ, լավ ներկայացումներ դրեց, բայց վերջին երկուսը դուրս չեկավ, արդեն չի հիշում դրսում տեսածը: Բայց քանի որ շատ «անշառ» դաշտում է, երեխա-դերասանների հետ է աշխատում, վստահ եմ, որ ճգնաժամից դուրս կգա: Շատ ուրախացրեց Մազմանյանը իր «Մարատ/Սադ» ներկայացումով, բացի այդ` նա ստեղծեց թատրոն, որտեղ ոչ միայն ինքը, այլեւ մի քանի հոգի կարողանում են ներկայացում անել, նա վերականգնեց իրեն իբրեւ ռեժիսոր եւ իր թատրոնը իբրեւ թատրոն: Թեեւ նրա վերջին ներկայացումը չեմ տեսել, ասում են` վատն է: Հաշվի առնելով, որ Տոնինո Գուերա է ցուցադրվում, հավատում եմ: Սերժ Մելիք-Հովսեփյանը, որը շատ լավ զարգանում է իբրեւ ռեժիսոր, ունի իր սեփական դերասանները, այդ թվում փայլուն Յոժը, որը պահպանվում է որպես իսկական դերասան: Վարդան Պետրոսյանի մոտ շատ արագ տեղի ունեցավ ինքնամերժումը, երբ նա սկսեց ոչ միայն առկա հասարակության (այն էլ նրա ոչ առաջադեմ մասի) անդամ իրեն դիտարկել, այլ նրա առաջնորդ:

- Կարելի է ասել, քանի որ թատրոն կարծես թե չկա, դրա համար էլ թատերագետների միջավայր չկա:

- Թատերական միջավայր չկա, համաձայն եմ, այնինչ ժամանակակից կերպարվեստում միջավայր կա, դրա մասին մտածող, տեսություններ ստեղծողներ կամ տարածողներ կան, բանավեճը կա, կռիվը անգամ կա, ինքնակազմակերպման ձեւեր կան, կարճ ասած` կյանք կա: Իսկ թատերական միջավայր չկա: Առանձին տաղանդների հաջողություններ, փայլատակումներ, բայց չի ստեղծվում գոնե նախնական դիսկուրսը, որ կարողանա ինչ-որ ձեւով ֆիքսի, մտածի, իսկ թատերագետը հենց թատերական միջավայրի արդյունք է, տասնյակ մարդիկ կարող են լինել թատերագետ, դիպլոմն այստեղ բնավ կարեւոր չէ: Թատերագետը այն մարդն է, ով սկսում է մտածել թատրոնի մասին, փորձում է գիտակցել երեւույթը: Բայց քանի որ միջավայր ու դիսկուրս չկա, դա տեղի չի ունենում:

- Ի՞նչ պետք է անենք: Նախարարությո՞ւնը պետք է փոխի իր մոտեցումը թատրոնի նկատմամբ:

- Նախարարությունը կարող է աջակցել թատրոնին, եթե նախեւառաջ ճանաչի մշակույթի (այդ թվում` թատրոնի) ազատության հիմնադրույթը եւ իր նպատակը տեսնի միայն ու միայն նյութական պայմաններ ստեղծելու մեջ: Հենց նա թատրոնը դարձնում է «ազգային մշակույթ», նա դրանով սպանում է թատրոնը, որովհետեւ թատրոնը բոլորովին այլ արժեքների վրա կարող է ստեղծվել: Ստացվում է` նախարարությունն ինչքան քիչ ուշադրություն դարձնի թատրոնների վրա, այնքան լավ: Ես կարծում եմ, որ Մազն ստեղծեց շատ հետաքրքիր նախադեպ: Նա փորձեց մեր շատ ակտուալ քաղաքական հասարակական հարցը ներկայացնել թատրոնի միջոցով` ճիշտ է, դրան տալով իր լուծումը, որի հետ գաղափարական առումով համաձայն չեմ (անգամ այն կհամարեի բավականին ստոր), բայց նա գոնե ստեղծեց այդ նախադեպը, ինչը գնահատելի է: Մեր քաղաքացիական շարժումը դեռ չի հասել այդ գիտակցությանը, որ թատրոնը հենց իր քաղաքացիական նպատակների, արժեքների հասնելու մեջ կարող է խաղալ շատ մեծ դեր:

- Հենց հասարակությունը հասկանա, մենք թատրոնի բում կունենա՞նք:

- Հենց հասարակությունը հասկանա ազատությունը իբրեւ անհատական ազատություն, այսինքն` ինքնատիպություն, մենք ամեն ինչի բում կունենանք:


22:47 Դեկտեմբեր 04, 2014