Բլոգ

Նոյեմբեր ութ երկու հազար տասնչորս


Նոյեմբեր ութ երկու հազար տասնչորս, ժամը տասներեք անց տասնչորս

Նոյեմբերյան այս ցուրտ և արևոտ առավոտներին, ամեն անգամ արթնանալուց հետո, ես մտածում եմ հազար բանի մասին, ինչպես ամեն մարդ երևի, կամ հենց ես. գեղեցկության (տերևների, լույսի), ու նրա՝ որ հենց նոր «Էխո Մոսկվիի» ռադիոյում Մակարևիչը գեղեցկությունն անվանեց, բացատրեց, ձևակերպեց որպես «աստվածայինը՝ մարդկայինի մեջ» կամ «աստվածայինը՝ մարդու մեջ», որն ինձ թվում է գեղեցիկ ու բացատրող ձևակերպում է, այն որպես կարճ ձևակերպում՝ ինձ բավարարում է: Նաև նրա՝ որ ինչ-որ մի լեկտոր «Կուլտուրայի» իր դասախոսության մեջ ասաց՝ որ հենց կոնկրետ, ոչ թե աբստրակտ մարդն է հետաքրքիր, ու որ արվեստն ու գիտությունն այն են, ինչ նվիրված է կոնկրետ մարդու հետազոտությանը, ու մի բան ասաց՝ որ եթե կարողանամ որսալ ու վերարտարդել՝ ինձ լավ կզգամ. ասաց, որ երբ աբստրակտ մարդու մեջ ես խորանում՝ անհետաքրքիր է, իսկ ազարտն ու հետաքրքրությունը հենց այն ժամանակ են առաջանում՝ երբ խորանում ես շատ կոնկրետ մարդու մեջ: Դա իմ էսթետիկային շատ ուժեղ է համապատասխանում, ես երևի հենց այդ պատճառով չեմ կարողանում ստեղծել աբստրակտ՝ հնարովի մարդ, կերպար, գրեթե, երբ ստեղծում եմ՝ միշտ զգում եմ ֆալշի, ֆառշի մի մոմենտ: Բայց ես իսկույն մտածեցի մեկ այլ հանելուկի, հանգույցի մասին՝ որ իմ գրածների առիթով մեջս հաճախ է անլուծելի կերպով ձևավորվել. չէ որ սովետական գրականագիտական դպրոցն ասում էր՝ «տիպական», ասում էր՝ մարդու կերպարը պիտի տիպական լինի, որ դառնա արվեստի դեպք: Այսինքն Պյեռ Բեզուխովը կոնկրետ էր՝ բայց «տիպական», կամ ասենք Հրանտի Աղունը: Հիմա այդ տիպականը կոնկրետությանն ինչպես է առնչվում՝ ինչպես կոնկրետի մեջ տիպականին գտնել ու արտահայտել՝ ուղեղս սառում է:

Ուղեղս քիչ է սկսել սառել, դա նաև փորձի հետ է կապված, ռելաքս ես լինում՝ ինչ էլ պատահի, վախ չկա գրեթե, դրան լավ օգնեց՝ մեդիաներում հանդես գալը, երբ պիտի, անկախ հարցը խելոք է թե ապուշ՝ ամենակարևոր բանն ասես, ու ռելաքս եղած պիտի լինես, որ միջիցդ ամենակարևորն այդ պահին դուրս գա: Վերջերս մի անգամ ուղեղս սառեց՝ երբ հատուկ այդպիսի իրադրություն էին տեղծում՝ ոչ լավ տրամադրված մարդիկ, իսկ հիմա էլ սառում է՝ որովհետև այն ողջ եռանդը, որ պիտի ծախսեմ տիպականի ու կոնկրետի այդ հարաբերությունը լուծելու համար՝ հավես չունեմ ծախսելու, կարծես մի գիտական խնդիր՝ որ ուրիշները վաղուց լուծել են, դասագրքային մի խնդիր՝ որ ես՝ «երկրորդ-տարեցին»՝ գիտեմ, որ վաղուց լուծված էր՝ դեռ անցյալ տարի էին ինձ բացատրում՝ բայց ահա ստիպում են, որ նորից լուծեմ, ու չեմ կարողանում: Կարծես քառասնոտնիկը՝ որին հարցրին, ինչպես է ման գալիս՝ ու ման գալը մոռացավ, ընկավ, Կաֆկայի հերոսի պես, մեջքի վրա ու անուժ՝ ոտիկներն է շարժում: Կարծես մորուքավորը՝ որին հարցրին, մորուքը վերմակի տակ է քնում թե՝ բերմակից դուրս, ու դրա մասին է մտածում՝ ու էլ քնել չի կարողանում...

Իհարկե հեշտ է այդ սովետական հինը, տիպականի այդ հարցը դեն նետել, ու ժամանակակից արվեստը հաճախ էլ դա անում է, բայց վտանգն այն է, որ արդյունքում ստանում ես կոնկրետ մարդու անհետաքրքիր, անպետք, անկարևոր կերպար, ներքնաշխարհ, կյանք: Գուցե տիպականությունն արդեն արվեստի միջոցներով է արտահայտվում, վարպետությամբ հեղինակի, իսկ հիմքում կոնկրետ մարդն է... Ահա սկսեցի խորանալ հնարավոր պատասխանների մեջ... Չգիտեմ և չեմ ուզում այստեղ այդ հարցի քննարկման մեջ շատ խորանալ, ավելի շատ ուզում եմ հարցեր դնել, մտքերս կիսել՝ որոնք կուտակվել են, ու որոնք շատ են:

Չարենցյան, սևակյան, ռիլկեյան խոհափիլիսոփայական բանաստեղծությունների թեմաներ են դրանք, որոնք մեջս կուտակվել են. առավոտի մասին, օրինակ:

Թե ինչպես ամեն առավոտյան մարդ (ես, իմ տարիքի ու իմ տեսակի ու զբաղվածության) մարդ արթնանում է՝ ու ողջ աշխարհն առջևն է, կարող է սրանով էլ զբաղվել, նրանով էլ, ու կա հազար ու մի անելու բան, ու պետք է որոշել՝ ինչով զբաղվել, ինչն անել, բայց... դժվար է այդ որոշումը, որովհետև կարևորության սանդղակից անդին է այդ անելիքների ցուցակը, միմյանց նկատմամբ չեն տեղաբաշխվում, սովորական առանջնայնությունների ցուցակն անելն ու որոշելը՝ ինչն անել սկզբում, ինչն անել հետո՝ անիմաստ է թվում:

Ամենադժվար բաներից մեկը՝ կարևորության սանդղակները ստեղծելն է այն բանից հետո՝ երբ ինքնըստինքյան հասկանալի կարևորության սանդղակներն արդեն ստեղծվել են, ստեղծված են: Ասենք, գնալ հաց առնել թե սոված մնալ՝ այստեղ կարևորության սանդղակը հեշտ է որոշել: Դա հասկանալի է: Բայց՝ առավոտով հիանալ թե ծաղիկով՝ և որքան մեկով ու որքան մյուսով՝ դա դժվար հարց է: Մնալ Երևանում ու քայլել փողոցով, ըմբոշխնելով այս գեղեցկությունը, թե գնալ քաղաքից դուրս նույն նպատակով՝ դժվար է որոշել: Մեկը մյուսից ավելի եռանդ է պահանջում, իհարկե: Բայց այն մուլտիկի պառավոզիկի (շոգեքարշիկի) պես (որ վախենում էր գարունից ուշանալ)՝ վախենում եմ, որ հենց գնամ՝ այստեղի գեղեցկությունից մի բան կկորցնեմ, իսկ եթե չգնամ՝ այնտեղի:

Այս էլ իհարկե լրիվ անկեղծ չէ. այստեղ գոնե երկուսն էլ գեղեցկության մասին է: Իսկ եթե ընտրությունդ, ասենք, քեզ օգնելու կամ կողքինիդ օգնելու մասին է՞: Պե՞տք է արդյոք լինել անձնազոհ սեփական հաշվին, եթե խոսքն, իհարկե, կյանքի փրկության մասին չէ, այլ մի պարզապես փոքրիկ գեղեցիկ արարքի: Որն անելով՝ չես հասցնի մեկ այլ բան անել... Ո'րն է ավելի զորեղ... Եթե նման ընտրություններ քիչ լինեին ու ժամանակ ունենայիր՝ վայ թե ի վերջո նաև քեզ տրամադրեիր՝ դրանք ճիշտ լուծել, բայց երբ չափից շատ են, տեղատարափի պես...

Չի օգնում նույնիսկ այն հին, փորձով ձեռք բերված իմաստությունդ՝ որ ժամանակ տուր, և նույնիսկ այն, ինչ չես ուզում անել՝ ի վերջո կհասունանա մինչ այն պահը, երբ կանես վերջապես: Եվ կամ՝ հօդս կցնդի, և անելու պետք չի լինի այլևս: Ինչպես ռուսներն էին ասում Խասավվյուրթի խաղաղության մասին՝ հինգ տարուց ով սաղ ով կենդանի, կամ՝ մինչ այդ կամ էշը կմեռնի, կամ տերը: Իրոք, իրենցից մեկը մեռավ ու նոր պատերազմ սկսվեց: Մեռավ, վայ թե, Լեբեդը, այսինքն կարապը, որը սակայն կարապ չէր, ավելի շուտ սև կարապ էր:

Էդ սև կարապների պատմությունն էլ է հետաքրքիր. փոքր ժամանավանիցս դրանց հիշում եմ Կարապի լճում: Իսկ վերջերս մի գրող ռաստ եկավ՝ աշխարհին հայտատարեց որ դու մի ասա սև կարապները միջնադարում բացակայում էին Եվրոպայում, և ուրեմն այդ բառակապակցությունն օգտագործելը նշանակում էր նշել մի բան՝ որը գոյություն չունի, իսկ հետո պարզվեց որ Ավսրալիայում դրանք լիքն են: Հիմա այդ մարդը մի բեստսելլեր է գրել մի քանի տարի առաջ՝ որտեղ «սև կարապ» հասկացությունն է օգտագործում այն իմաստով՝ որպես մի բան, ասենք լիդերի, առաջնորդի մի տարատեսակ՝ որ թվում է, թե չկա, իսկ իրականում տեղեր կան՝ որտեղ այն լիքն է, պարզապես պետք է գտնել: Կամ նման մի բան:

Բայց դառնանք առաջնահերթության հարցին:

Իհարկե կարելի է հեշտ արվելիքներից սկսել, կամ՝ հեշտ տրվողներից, այն գործերից՝ որոնք շատ ժամանակ չեն պահանջելու: Բայց այս տարիքի ու այս «իմաստության» հասած մարդը գիտի նաև, և դա կարևոր է, որ իր եռանդն ու կարողությունը սահմանափակ են, և եթե միայն հեշտ արվող գործերով զբաղվի՝ գուցեև ուրիշ ոչինչ էլ չհասցնի: Իսկ գործերի ցուցակը՝ եթե լրջով մոտենանք՝ սարսափելի է, այն իմաստով՝ որ մեջը կան գործեր, որոնք քսանամյա վաղեմության են ու այդպես էլ չեն կատարվել: Մոր պատմությունները ձայնագրել, օրինակ: Հոր արխիվը տանել թանգարան: Կամ՝ որոնք պարբերաբար կրկին են հայտնվում, ասենք՝ բժշկին այցելել կամ որոշակի շոր առնել: Հետաքրքիր է, որ հեշտ գործերը հաճախ կապված են աշխատանքի հետ, աշխատանքը կարծես թունել լինի՝ որի մեջ երբ մտար՝ հեշտ է, որովհետև հաստատ գիտես ինչ պիտի անես ու հեշտ է ստացվում՝ աշխարհը կարծես պահում է աշխատանքի իրադրությունը՝ օգնում, որ այնտեղ ամեն ինչ ստացվի զուտ աշխատելով, հեշտ է այնտեղ ընտրելը՝ ինչ անել ու ինչ չանել, բայց երբեք դա ամենագլխավոր անելիքը չէ մարդու կարծես թե, համենայն դեպս՝ իմ: Շատ ավելի դժվար է ինձ համար՝ ոչ աշխատանքի գործերով զբաղվելը: Երևի ու հաստատ կան մարդիկ, որոնք աշխատանքի մեջ տարրալուծվում են, երանի իրենց, ես էլ կարող եմ, բայց միայն՝ դեր կատարելով, ոչ ամբողջությամբ, ժամանակավոր:

Ճիշտ ինչպես, լինելով ինտրավերտ՝ ես սովորել եմ, երբ պետք է՝ լինել էքստրավերտից էլ էքստրավերտ՝ ու դա տիական է, դու մի ասա. այդպես են բոլոր ինտրավերտները, որոնք ստիպված են ու համաձայնել են ինչ-որ պահի՝ էքստրավերտի դերերում լինել: Ահա և տիպականը))

Այդ էքստրավերտությունս արտահայտվում է նրանում՝ որ իմ ներքին ինքնազրույցը դուրս եմ հանում՝ ու ավտոմատի վրա՝ խոսում ինքս ինձ հետ, իսկ մարդիկ կարծում են՝ ես նրանց հետ եմ խոսում: Դրա ամենալավ արտահայտվող տեղերից մեկը տաքսին է, երբ վարորդի կողքին նստած՝ ասում եմ «պահո, էլի խցանում», նա կարծում է որ իր հետ եմ խոսում՝ ու սկսում է հետս զրուցել, թե «Էս ինչ ա որ, բա որ իմանաս Կողբացու վրա ինչ խցանում ա, այ խցանում եմ ասել հա...»

Ու դա նրան թույլ չի տալիս ինձ հետ լինել այնքան ագրեսիվ, որքան պատրաստվում էր, մեծ մասամբ:

Որ խոսքը մարդուն շղարշով է պատում ու օգնում, որ պաշտպանվի ագրեսիայից՝ դա ես ուշ իմացա, կենսափորձի հետ, որ դա պաշտպանաթաղանղ է՝ անթափանց, մանավանդ եթե խոսում ես տարրական բաներից, թոթովախոսըդ, սեթևեթանք ես անում, սմոլլ թոք ես անում, անգլիացիները վաղուց են դա հայտնաբերել, ինչպես և շատ այլ բաներ: Մեջը փաթաթվում ես՝ ու էլ կարող ես հանգիստ լինել՝ էկզիստենցիալ ագրեսիան մի քիչ կպակասի դիմացինինըդ...

Բայց դառնանք առավոտին:

Ուրեմն այդպես, կարելի է ոչ մի բան չանել, այլ ուղղակի խոհափիլիսոփայական՝ սպասել, տեսնել մտքովս ինչ կանցնի, երազի պես: Կարելի է կիսատ բաներն անել՝ որոնք էլի համեմատաբար մեծ շանս ունեն արագ ավարտի հասցվելու... Կարելի է անել այն՝ ինչ պարտադիր է...

Մեծ մասամբ այդ չափանիշները միավորվում են՝ ու անում ես, ասենք, աշխատանքի հետ կապված՝ աշխատանքի մաս՝ այն, ինչ կիսատ է, ու ինչ հեշտ է...

Եվ այստեղ պետք է հստակ հասկանալ՝ որ անկախ քո սիրուց դեպի աշխատանքը՝ անկախ քո պարտքից նրա նկատմամբ՝ քանի որ այնքա՜ն է օգնում քեզ գոյատևել՝ այն անվերջ է: Ինչպես և, ասենք, տունը հարդարելը, նորանոր հավելումներ ավելացնելը բնիդ: Կամ՝ սեփական մարմնով, առողջությամբ զբաղվելը: Անսահման չէ, քանի որ քո կյանքի սահմանով է սահմանափակված, բայց անվերջ է. քանի դեռ դու նրա կողքը դեռ կաս՝ երբեք չի վերջանում, իսկ թե ինչ կլինի հետո՝ հայտնի չէ:

Մահվան այդ բոթը...

Ինքս ինձնից էլ ամաչելով՝ նկատում եմ, որ այս տարիքից արդեն ինչի մասին էլ մտածեմ՝ մահվան բոթը կողքս է կանգնած: Մարդկանց, կենդանիներին, բույսերին նայում եմ ոչ այլ ինչ տեսակետից, այլ՝ թե արդյոք տվյալ մարդը, քարը, բույսը, կենդանին (արդեն) գիտի մահվան մասին թե (դեռ) ոչ:

Սա էլ նոր հայացք է համեմատաբար՝ կամաց-կամաց խորացող: Մահվանից չեմ վախենում որպես այդպիսին: Պարզապես՝ տեսնում եմ ամենը՝ կամ որպես մահվան վերաբերյալ գիտակ որևէ բան՝ կամ որպես մահից անտեղյակ, այսինքն՝ ջահել: Դեռ: Տարիքը կապ չունի, մահվանը մոտ լինելը կապ չունի:

Սա էլ մեկ այլ բանաստեղծության թեմա կարող էր դառնալ՝ էլի ռիլկեյան՝ բայց չի դառնա վայ թե, որովհետև կալարեմ խորանալ ձևի մեջ: Ահա արտահայտեցի՝ և լավ է: Կալարեմ՝ ոչ թե որովհետև չեմ հավատում, թե կստացվի՝ այլ որովհետև հենց այն նույն պատճառով, ինչու և մահվան բոթը միշտ հետս է, կողքս, բոթում է թևքս, կողս, ինչու և առավոտն այլևս այն ժամանակը չէ՝ երբ խելակորույս սկսում եմ զբաղվել առաջին պատահածով, դեմս եկած առաջին իսկ խնդրով՝ երեկվանից կիսատ մնացած... Որովհետև եռանդիս սահմանափակումը լավ գիտեմ:

Առավոտը կանցնի, հետո կանցնեն քչաքանակ լույս ժամերը, կգա երեկոն, երբ արդեն միայն ու միայն կարող եմ զբաղվել հեշտ գործերով, հեշտ բաներով, իսկ ծանրերը՝ եռանդախում գործերը՝ կմնան արդեն չարվելիք՝ մինչև մյուս առավոտ կամ մինչև ամառ, երբ զիլ արևը նորից հավելյալ եռանդ ժամանակավորապես կներարկի...

Մի շատ խելոք գիրք եմ կարդում վերջերս, որտեղ ասվում է, որ մարդ երբ ուղեղը (կարելի է ոչ գիտականորեն ասել՝ հոգին) պարապ է՝ ընդամենը յոթ տոկոսն է ողջ եռանդի իր (մարդու) ծախսում պարապ ուղեղի վրա: Պարապ՝ այսինքն երբ չես հետևում նրան՝ ինչ ես մտածում կամ անում: Իսկ երբ ուղեղը (հոգին) աշխատեցնում է՝ ողջ մարմնի եռանդի քսանհինգ տոկոսն է դրան գնում: Մահվան բոթը չիմացողները, ջահելները, երիտասարդները, երեխա մանկիկները, պատանիները, դեռահասները, թինեյջրները, քոթոթները դեռ չգիտեն դա կամ հոգները չէ՝ քսանհինգ տոկոս՝ թող լինի քսանհինգ, կծախսեն՝ հետո կվերականգնեն:

Հրանտն ասում էր «Կենդանին և մեռյալում» («Խումհարում»)՝ որ գիշերները պատմվածք գրելուց նիհարել է, հյուծվել, բայց գիտի որ մի քանի օրվա ընթացքում կվերականգնի: Երեսուն տարեկան էր այնօր: Իսկ ես հիմա, որոշելիս, թե ինչով զբաղվեմ, պիտի ոչ միայն մտածեմ այս օրվա մասին, այլև՝ գալիք օրերի, թե որքան եռանդ է ինձ պետք գալու մոտ ապագայում, ինչեր կան անելու, ու այսօր ծախսելիքս որոշեմ՝ ըստ այդ սպասվելիք ծախսի... Գոբսեկի պես... Ու միշտ սխալվելով... այն ինչ առաջներում թվում էր եռանդ է տալիս՝ հիմա ծախս է... կամաց-կամաց դառնում...

Ասում են՝ արևայրուքից հետո մաշկի միջի վառվող բջիջները չեն վերականգնվում, սպառվում են, ու դա հենց այդ դեպքերից է. եթե շատ կան այդ բջիջներից՝ հանգիստ սրտով վառում ես քանի դեռ երիտասարդ ես, իսկ եթե քիչ՝ հենց սկզբից ես սկսում խնայել, բայց ի վերջո, որքան էլ հարուստ լինեիր այդ վառվելիք բջիջներով՝ ժամանակ է գալիս, երբ պիտի խնայես: Եվ այլևս չես ուզում ուղիղ սևանյան արևի տակ բստրել:

Մահվան բոթն այն չէ, որ շուրջս շատ են մարդիկ մեռնում: Դա միշտ էլ եղել է, բնականորեն: Դա պարզապես եռանդը խնայելու այդ նոր մոտեցումն է՝ որ բույն է դրել իմ բնի մեջ՝ ինձ համար էլ անսպասելի՝ չգիտեմ երբ:

Թեմաների շարքեր եմ կազմում երբեմն, որոնք կամ կդառնան կամ չեն դառնա պատմվածք ու գրվածք, և դա էլ է հանգստացնում: «Առավոտը» (խոսքս հանրահայտ թերթի մասին չէ, իհարկե) նման թեմաներից է: Լույսը մարում է՝ թեման փակվում:

«Ընտրության հարցը»՝ նույնպես այդ թեմաներից է: Ինչպես և՝ «Մահը»: Կարծեմ Շիրվանզադեն մի այդպիսի գործ է գրել, բայց երբեք չեմ կարդացել: Հիշում եմ՝ նրա վերջին վեպերն էին՝ «Պայքար» և «Մահ», որոնք չեմ կարդացել: Բայց լավ է հնչում: Պայքար և մահ: «Մահն իմ կյանքում»:

Այդպիսի թեմաներից է նաև, ասենք «Լեզուն»: Լեզուն, մանավանդ՝ հայոց լեզուն իմ կյանքում: Կամ՝ «Փողը»: Ի վերջո ցանկացած, եթե ոչ ցանկացած՝ շատ-շատ բաներ կարող էին այդպիսի թեմա դառնալ. «Հայրս». «Մայրս». «Տղաս». «Մյուս տղաս». «Նրանց մայրը». «Կինս». «Եղբայրս». «Նրա տղան». «Նրա մյուս տղան». «Քրոջս ամուսինը». «Նրանց տղան». «Նրանց տղայի տղան՝ նրանց թոռը»: Եվ այլն:

Այս թեմաներն էլ՝ «Առավոտը» կամ «Ընտրության հարցը», մտածում էի՝ գրելու համար պետք է գոտենպնդվել, նստել, մտածել, ընկղմվել, մի ամբողջ գրվածքի եռանդ բաշխել, ուղեղի ու հոգու էներգիա՝ առնվազն մարմնի քսանհինգ տոկոսին հավասար, եթե ոչ ավելի, այլ ոչ թե հիմիկվա պես՝ ասենք, մի տասնհինգ տոկոսի, որ բլոգի համար բավական է: Բայց ահա բլոգում գոնե ուրվագծեցի՝ էլի մի բան է: Կարծեմ Ստանիսլավ Լեմն այդպիսի շարք ուներ՝ գրախոսություններ չգրված ֆանտաստիկ վեպերի... Ուրիշներն էլ երևի կունենան... Իմ մշտական թեմաներից է՝ «Չարված մի բան»:

Նաև՝ գրեթե գիտական թեմաներ, ասենք՝ խոսքի ոճը միտինգում, իմեյլում, բլոգում, ինտերնետում... Խոսքի ոճն ու դրա զարգացումը՝ նորմատիվ քերականությունից դուրս, բայց ոչ գեղարվեստական ոլորտներում...

Կարծում էի մեծ ներդրում է պետք նման մի բան գրելու համար՝ իսկ թեմաները շատ են՝ չեմ հասցնի՝ ուրեմն կամ վերնագրերի շարք, որ ճնշումից ազատվեմ ու մոռանամ ու դառնա գաղափարների գերեզմանոց՝ կամ մեկ-երկուսը գոնե գրեմ՝ կյանքս նվիրելով դրան... Ինչու: Որովհետև մինչև եկա ու հասկացա որ առավոտն ինձ համար այս վերջերս դա է՝ երկար ժամանակ անցավ, պահանջվեց: Մինչև հասկացա, որ ընտրության հարցն այդ իմաստային բշտիկներն ունի՝ երկար ժամանակ էր պետք: Մինչև հասկացա մահվան բոթի այդ տիրապետումն ինձ՝ շատ ժամանակ էր պետք: Մինչդեռ՝ կարելի է կարճ ուրվագծել:

Կարճ գրելը բայց համոզիչ՝ միշտ գնահատել եմ: Առաջներում ինձ ասում էի՝ պիտի գրեմ միայն «ռեմաներ», «թեմաները» բաց թողնեմ (դա լեզվաբանական մի տեսություն է, ըստ որի յուրաքանչյուր ասելիք բաղկացած է «թեմայից»՝ այն, ինչ հայտնի է, և «ռեմայից»՝ այն, ինչ նորություն է տվյալ խոսվածքում): Համարյա «Ռիմաներ»: Բայց հետո հասկացա՝ որ այդ դեպքում գրեթե ոչ ոք չի հասկանա, ինչ էի ուզում ասել: Ուրեմն՝ «թեմաներն» էլ են կարևոր... Կրկնելը, ինչ ասել կուզի, կարևոր է...

Կրկնություն

Կրկնությունը... «Կրկնությունը»... Եվս մեկ մշտնջենական թեմա... Չէ որ սրա էությունը ոչ թե միայն այն է, որ խարիսխ ստեղծես ուշադրության համար՝ այլև մեսսիջ՝ հաղորդագրություն՝ որ ամեն ինչ կարգին է այս աշխարհում, որ այս աշխարհը դեռ նույնն է, դեռ նույնական է, դեռ անդառնալիորեն չի փոխվել... Դրա համար են մարդիկ խորշում, վախենում նոր բառերից, քիչ, չափավոր օգտագործում դրանք... Դրա համար է աշխարհը սովորաբար ընտրում գորշ ոճ... Որովհետև դա շատ կարևոր նշան է, ուղեցույց է տալիս՝ որ աշխարհը նույնն է՝ մի պահ առաջվա համեմատ, ուրեմն անհանգստանալու բան չկա: Դա էլ հասկացա վերջերս (թեև կրկնության տրամաբանությամբ շատ եմ զբաղվել ու հետաքրքվել), էլի այն գիրքը կարդալիս, որ մարդու ուղեղի արագության մասին է:

Կրկնվող բան տեսնելիս՝ ուղեղը ստիպված չէ ավելի շատ եռանդ ծախսել, քան սովոր է սովորական համգամանքներում: Նորմալով: Դրա համար էլ կրկնությունը հանգստություն է բերում: Դրա համար էլ մարդիկ այդքան հաճախ են պահպանողական: Նրանց թվում է՝ պահպանողականությունն անցյալը կրկնել է նշանակում: Թեև դա ոչ միշտ է այդպես, քանի որ մենք աշխարհը վերափոխում ենք ըստ մեր պատկերացման, անցյալն էլ հետը:

Սուբստանցիալիզմ

Այդպիսի թեմաներից, որ ուզում էի առավոտյան այդ ցուցակի մեջ ընդգրկել, կա ևս մի փիլիսոփայական թեմա, Գեորգի Շչեդրովիցկու կողմից իմ ուշադրությանը հրավիրված. վերջերս նրա մասնակցությամբ մի փոքրիկ վիդեո էի դիտում: Նա իհարկե հանճար էր, բայց հարցը դա չէ: Նա հարց է դնում, որ աշխարհի ողջ մտածողությունը բաժանելի է «սուբստանցիալիստների» և «ոչ սուբստանցիալիստների» միջև, և հայտարարում, որ ինքը սուբստանցիալիստ է:

Ինձ համար դա մի ավելի մեծ ու ընդհանրական բաժանման հարց է. եկեք անվանենք դա «կարծիք, որ ի վերջո ամեն ինչ իրար հետ կապվում է» և հակառակ կարծիք. որ այդ կապն անիմաստ է փնտրել: Սուբստանցիալիստները, կամ էսսենցիալիստները, ասում են, որ թեև մեզ հասանելի չէ՝ կա բացարձակ, վերջնական ճշմարտություն: Նրանք ասում են, որ ամեն ինչի հիմքում սուբստանցիան է՝ բնույթը, բովանդակությունը ուրիշ խոսքով, էությունը թարգմանաբար:

Իհարկե, աստվածավախները (հավատացյալները) նույնպես սուբստանցիալիստ են:

Նրանց ասածից հետևում է այն, որ ամեն ինչի երևույթի տակ կա իմաստ՝ մեկ այլ ատաղձ, կմախք: Եվ որ կա երևույթ և էություն, որոնք, իրենց հերթին՝ այդ էությունները, միմյանց շաղկապված են, և ի վերջո, եթե նրանց հիերարխիային հետևես՝ նրանք հանգեցնում են մեկ ավելի բարձր էության, որն էլ իր հերթին ագուցվելով այլ էությունների՝ համակարգվում է, կյանքնուաշխարհը համակարգում է, և արդյունքում ինչ-որ տեղ հեռվում գծագրվում է բացարձակ ճշմարտությունը:

Ես այդպես եմ դա հասկանում:

Եթե կա էություն երևույթից դուրս, ապա մեր կարողությունները՝ այն հասկանալ, նույնն են, ինչ մեր կարողությունները՝ հասկանալ մեկ այլ երևույթի էությունը, հետևաբար, այդ կարողությունների մակարդակով այդ էությունները նույն շաղկապման սկզբունքներով են իրար կապվում:

Այսինքն մեր՝ էություն հասկանալու լեզուն նույնն է, հետևաբար այն էությունները, որ մենք կարող ենք տեսնել՝ միմյանց կապված են: Եվ ի վերջո ամենավերջին երկու ընդհանուր հայտարարը՝ երկու էությունները, նույնպես միմյանց շաղկապվող են, ուրեմն կա բացարձակ էություն:

Էությունները միմյանց են շաղկապվում նրանց հասկանալու՝ մեր կարողությամբ, գործիքներով, լեզվով, միջոցներով, մեթոդներով:

Թեև մենք դա կարող ենք միայն բավական պրիմիտիվ կերպով պատկերացնել՝ որպես տրամաբանական պարզ կապ, ինչպես ասենք այն, որ եթե սա մարդ է, ապա մահկանացու է: Իրականում կապերն ավելի բարդ են և ոչ թե պարզ տրամաբանության ոլորտում են միայն, այլ՝ այն տրամաբանության, որը ես կարճության համար կանվանեմ «համակարգային տրամաբանություն»:

Իսկ որ կա էություն երևույթից դուրս, դա պարզ է նրանից, որ մենք կարող ենք պարզ դեպքերում տեսնել այդ էությունը:

Ասենք՝ մարդը կարմրեց. մեզ համար դա նշան է, որ նա, ասենք, զգացմունք է զգում՝ անհարմար է իրեն զգում, ամոթ է զգում, հուզվում է կամ բարկանում է:

Ուրիշ բան, որ էությունները մեզ երբեք միանգամից տրված չեն ու հեշտ մակաբերելի չեն երևույթներից: Ու երևույթի ամբողջությունը որոշելը դժվար է, նաև ուրեմն՝ էության:

Ասենք՝ մարդը, կարող է, շոգից կարմրեց: Հետո որ ասում ենք կարմրեց՝ նկատի ունենք այտերը, իսկ գուցե ձեռքերը կարմրեցին: Հետո՝ քանի պուտ կարմիր գույնն է նրա մաշկի վրա հանկարծ հայտնվելով՝ ինդիկացիա դառնում՝ որ նա վերջապես կարմրեց:

Սա այլ տարբերակում է, քան կլասիկ, մեր սովետական մարքսիզմից մեզ հայտնի՝ իդեալիստական և մատերիալիստական մոտեցումների միջև եղած տարբերակումը:

Այս վերջինի մի տարատեսակում՝ երկուսն էլ էսսենցիալիստ էին: Այսինքն կլասիկ մարքսիստական մատերիալիզմը ելնում էր նրանից, որ իրեն հակադրվող իդեալիզմն իր պես էսսենցիալիստական է:

Մատերիալիզմի դեպքում՝ կան բնության օրենքներ, որոնք վերջինն են որոշելու մեջ՝ թե ինչը սկսվեց ինչից:

Նրանց հասկացած իդեալիզմի դեպքում էլ՝ կան հոգեբանության, մարդու ուղեղի, հոգու, ներքինի անբացատրելի օրենքներ, որոնց գործունեությունը՝ հոգին, հանգեցնում է այն եզրահանգմանը, որ կա մեկ այլ՝ մարդու մեջ (սուբյեկտիվ իդեալիզմ) կամ մարդուց դուրս (օբյեկտիվ իդեալիզմ) հոգի, ոգի, որն էլ որոշում է ամեն ինչ: Եվ օբյեկտիվ իդեալիզմի տարատեսակ էր աստծո գոյությանը հավատալը:

Այստեղ՝ սուբստանցիալիզմի դեպքում, վեճը գնում է երկու այլ դիրքորոշումների միջև:

Ուշադրություն դարձնենք, որ երկու դեպքում էլ այդ դիրքորոշումների հակառակ տարբերակը ձևակերպվում է մի «գլխավոր», «իմ» տարբերակի կողմից: Այն իմաստով՝ որ իդեալիստը չէր համաձայնի, իրական իդեալիստը չէր համաձայնի մատերիալիստի այդ բաժանմանը՝ իր և նրա հայացքների միջև, ա՛յլ բաժանում կառաջարկեր կամ այդ բաժանումը չէր տեսնի:

Դա նման է կոնֆլիկտի ձևակերպմանը՝ կողմերի կողմից. ասենք՝ ղարաբաղյան կոնֆլիկտը հայկական կողմն այլ կերպ է ձևակերպում, քան ադրբեջանականը:  Նրանց ձևակերպումն իսկ տարբեր է: Նրանք տարբեր լեզուների մեջ են:

Գտնել միասնական լեզու կարելի է, բայց հիմնականում՝ մասնավորի մասին ու մասնավոր կարգով, որի արդյունքում բուն մեծ կոնֆլիկտը կանհետանա, կդառնա սիմուլյակր:

Կոնֆլիկտը գոյություն ունի միայն եթե կողմերն այն ձևակերպում են որպես մեծ դիսկուրս, իսկ դա հնարավոր է միայն՝ եթե կողմերն իրար ձևակերպումները չեն ընդունում:

Նույն կերպ՝ նույնիսկ եթե «երրորդ» կողմն է ձևակերպում. այդ «երրորդ» կողմը միշտ ընդունում է այս կամ այն կողմի ձևակերպումը, կամ էկլեկտիկորեն՝ օգտագործում այս կամ այն կողմի ձևակերպումների տարրերը, արդյունքում՝ էլի չի ստացվում այնպիսի ձևակերպում, որն ընդունելի լիներ երկու կողմին էլ:

Բայց ինչպես ասացի՝ վեճը սուբստանցիալիզմի դեպքում, ձևակերպված սուբստանցիալիստների կողմից, երկու այլ բանի միջև է, քան իդեալիստ-մատերիալիստ վեճը՝ ձևակերպված մատերալիստների կողմից:

Սուբստանցիալիստներն ասում են, որ ամեն քայլ, ամեն հետազոտություն, ամեն արարք պիտի կատարվի մտքում ունենալով այն բանը՝ որ ի վերջո ողջ կյանքաշխարհը միավորելի է մեկ իրար եկող ճշմարտությունների հանգույցի մեջ:

Իսկ նրանց հակադիրները՝ անվանենք նրանց ֆենոմենոլոգներ, ասում են, որ այդ ճշմարտության կարիքն էլ չկա:

Ի միջի այլոց, դրանց լավագուն արտահայտողը Հուսսեռլն էր, որն էլ հենց հորինել է «կյանքաշխարհ» հասկացությունը, բայց ես նրան ու «ֆենոմենոլոգ» տերմինն օգտագործում եմ մի քիչ մետաֆորիկ կերպով, որովհետև դժվար է ասել, թե արդյոք եթե ֆենոմենոլոգի մտածողության գիծը շարունակես, ի վերջո կհասնես արդյոք սուբստանցիալիզմի թե չես հասնի:

Գուցեև էլի հասնես: Այսինքն գուցեև ֆենոմենոլոգն այնքան սկզբունքային գտնվի, որ իր ֆենոմենոլոգիան դարձնի սուբստանցիալիզմ:

Եթե ամեն ինչ միայն ֆենոմեն է, երևույթ, ապա արդյո՞ք չդարձավ այս դատողության արդյունքը սուբստանցիալիզմ, այսինքն՝ ամեն ինչի երևույթը նրա էությունն է, և վերջ, այսինքն՝ կա վերջնական ճշմարտություն:

Այդպես, եթե փիլիսոփաների ու փիլիսոփայության մեջտեղները թողնես ու միանգամից գնաս վերջնականի ետևից՝ կամ (համ) շատ մեծ սխալ կգործես, կամ էլ (համ էլ) ամենը կնույնանա ամենի հետ մեծ մասամբ, մեծ հավանականությամբ: Վեճի առարկա չի մնա:

Բայց սուբստանցիալիստներն ունեն կոնկրետ իրադրություններ, որտեղ իրենց բնութագրմամբ ֆենոմենոլոգներին մարտահրավեր են նետում:

Ասենք՝ կոնկրետ գիտությունների մեջ:

Նրանք ասում են. ցանկացած հետազոտություն պիտի լինի այնպիսին, որ չմոռանա, որ պիտի աշխատի իր կառույցն այնպես կառուցել, որ կարծես ինքը գիտի ու հավատում է, որ կա վերջնական մի սրահ, որտեղ միավորվում են բոլոր ճշմարտությունները:

Դա հարձակում է միջին տեսությունների ու ամենօրյա պրագմատիզմի դեմ:

Դա պահանջում է մտքի էթիկա, ասում են սուբստանցիալիստները:

Շատ ակնառու օրինակ է մարդկանց վրա բժշկական փորձեր կատարելը:

Փաստորեն նացիստ բժիշկները ֆենոմենոլոգ էին, քանի որ նրանք ասում էին, որ կարելի է մարդկանց վրա փորձեր կատարել գիտական արդյունք ստանալու համար:

Իսկ սուբստանցիալիստս ասում է. քանի որ էթիկական չէ՝ ուրեմն այդ փորձերը բացասական գիտելիք են մարդու մասին ավելացնում, ոչ դրական, ուրեմն ու այսինքն՝ ոչ պետքական, ոչ օգտավետ:

Էթիկան կապելը հետազոտության հետ՝ դա արդեն սուբստանցիալիզմ է, քանի որ արտաքնապես իրար հետ կապ չունեցող երկու բան է իրար հետ կապվում, քանի որ երբ նրանց էությունը հետազոտում ես՝ պարզվում է (որոշ մարդկանց համար, քանի որ սա արժեքային համակարգից է կախված), որ նրանց էությունները միմյանց կապված են:

Նույն կերպ արտաքին քաղաքականության մեջ ռեալպոլիտիկի ջատագովները ֆենոմենոլոգ են, նրանք ասում են. պետության արտաքին քաղաքականությունը կապ չունի կամ քիչ կապ ունի նրա ու դիմացինի ներքինի հետ: Իսկ սուբստանցիալիզմն ասում է. կապ ունի:

Այդ դեպքում ֆենոմենոլոգը կառարկի, ասելով, որ մարդու արտաքինն էլ կապ չունի իր ներքինի հետ, ինչ-որ իմաստով, և դա կդառնա սուբստանցիալիստական, իրականում, պնդում, բայց սուբստանցիալիզմը կառարկի, ասելով, որ այդ համեմատությունը թերի է, ֆալշ է, ֆառշ, քանի որ պետության ու մարդու անալոգիան խաբուսիկ է:

Բայց իհարկե սուբստանցիալիզմի բոլոր պնդումները հարաբերական են այն իմաստով, որ միայն որշակի արժեքներ կիսողների համար են էական, ճշմարիտ:

Ֆենոմենոլոգներն ավելի լավ են կատարում էպոխե ակտը, հրաժարվելով քննարկել անքննարկելին կամ այն, ինչը սուբյեկտիվ է այն իմաստով, որ որոշակի արժեքների վրա է հիմնված:

Նրանք Օկկամի ածելին կամ սայրն ավելի լավ են կիրառում:

Իսկ սուբստանցիալիստներն ավելի լավ են Բաբելոնյան աշտարակների հիմքեր խոյացնելու մեջ, երբ նրանք ասում են, որ ցանկացած հետազոտություն պիտի հաշվի առնի, որ վերը կա մի մեծ ու բարդ ճշմարտություն, ու ըստ դրա իր մեթոդը դասավորի... Նաև՝ նրանք լավ են մարդուն՝ իր կյանքի իմաստը վերադարձնելու փորձի տեսակետից, քանի որ ֆենոմենոլոգները հրաժարվում են այդ հարցը քննարկելուց, քանի որ այն անլուծելի է իրենց կարծիքով:

Լավագույնը, իհարկե, մեթոդի մասին մտածելիս՝ այն է, որ նայես՝ սուբստանցիալիզմի տեսակետից արդյոք վնաս չի բերի քո մեթոդը, արդյոք աշխարհին շատ բան կբացատրի առանց վնաս բերելու, և եթե այո՝ այն ընտրես, եթե ոչ՝ չընտրես: Միևնույն ժամանակ, եթե դեռ քո արժեքների մակարդակով մեթոդի վնաս չես զգում՝ մոռանալ այդ հարցի վերաբերյալ ու ռիսկով ընդգկրվել հետազոտության մեջ՝ պարբերաբար վերադառնալով այդ հարցին, որ ստուգես, հո վնասը չսկսվեց, հո չխոտորվեցիր քո ճշմարիտ ուղուց:

Բախտինն էլ էր սուբստանցիալիստ, պահանջելով գիտելիքից բարոյական իմաստ՝ այստեղ և հիմա:

Նույն կերպ և Շչեդրովիցկին՝ ստեղծելով մտագործունեության մեթոդաբանության իր համակարգը, որը հանգեցրեց սխեմաներով կոլեկտիվ մտածողության տարբերակին, որի արդյունքում աշխարհը կամ կյանքաշխարհը տարրաբաժանվում է այն կառուցողական միավորների՝ որոնք իմաստավոր են, էութենական են տվյալ խմբի այստեղի և հիմայի (և արժեքների) տեսակետից:

Ավաղ, եթե այդ այստեղն ու հիման այլ լինեն՝ նույնիսկ նույն մարդկանց համար որևէ հարցի էության սխեման բավական այլ կարող է լինել:

Բացի այդ, եթե ուրիշ արժեքներ ունենան հիմքում՝ էության սխեման (օբյեկտը՝ առարկայի համեմատ, իսկ վերջինս ֆենոմենն է՝ երևույթը) կրկին կփոխվի:

Միևնույն ժամանակ անհնար է պատկերացնել այլ դեպք, երբ արժեքներն անփոփոխ են, ուրեմն՝ նորանոր բացահայտումներն էությունների՝ անհրաժեշտ են, թեկուզև ժամանակավոր:

Քանի որ գիտելիքը կուտակվելով՝ ի վերջո «վերջնական» էությանն ավելի ու ավելի է մոտեցնում, և դրա ապացույցները  մարդկության զարգացումն է, տեխնոլոգիաները, միևնույն ժամանակ՝ երբեք չմոտենալով վերջնականորեն վերջնական էություններին, և իրականում ավելացնելով անհայտ վերջնական էությունների քանակը՝ ամեն գիտելիքային քայլին զուգընթաց:

Բայց այստեղ և հիման լավ տեղ է, ժամանակին համահունչ՝ ռեմա (նորույթ, նորություն, իննովացիա) ստեղծելու համար հերթական՝ եղած թեմաներին հենվելով, և ի վերջո գլխավորը մեթոդն է, ու թվում է թե՝ մտագործունեության մեթոդաբանությունն այսօր և այստեղ ավելի լավ ու համապարփակ մեթոդ է, որն իր մեջ ընդգրկում է մնացած բոլոր նախկինները:

Ավելի լավն է, քան այլ մեթոդներ՝ այս ամենը մարդկության բարօրության համար լավագույնս օգտագործելու համար նախատեսված, մոգոնվող, մշակվող, փորձարկվող:

Դե արի ու սրանից գլուխ հանիր:

Դե արի ու սրա մեջ կողմնորոշվիր: Դե արի ու սրա մեջ առաջնահերթություններ դիր:

Ֆրեյդի ժամանակներից սկսած մարդու հեշտ մեթոդն էր դարձել՝ մտքովս առաջին պատահած անցածը համարել հիմք՝ հետևություններ անելու համար:

Իսկ հիմա այն գիրքը որ կարդում եմ արագ ու դանդաղ մտածողության մասին՝ նրա մասին է , որ առաջին պատահած մտքով անցածը շատ դեպքերում սխալ է:

Դե արի ու առաջնահերթություն դիր, ասենք, թիթեռի թրթուրի ու երկրորդ համաշխարհային պատերազմի միջև:

Մտագործունեության մեթոդաբանության շնորհիվ բացելով իմ երախը, իմ՝ աշխարհը կլլելու, ընկալելու շլյուզերը բացելով՝ ես հանգեցի առաջնահերթությունների այդ պրոբլեմին, որ որպես հայաստանցի՝ արևմուտքի ու արևելքի միջև զետեղված, ես լավ եմ զգում, քանի որ արևմուտքն ավելի քիչ ունի այդպիսի հապաղում, իսկ արևելքը, իր կլասիկ ձևով, նրանով լի է:

Դա և՛ Բորխեսի այն հայտնի պատմվածքն է՝ երբ դասակարգում է անդասակարգելին, հետևելով արևելքի փիլիսոփայությանն ու հոգեբանությանը...

Ե՛վ այն, որ ինչ-որ լեզուներում, ասենք՝ գրենլանդերենում կա, ասենք, ձյան տարատեսակների համար հարյուրավոր բառ...

Անհամետատելին համեմատել՝ դա է խնդիրը:

Այդպիսով, սա նույնպես որպես թեմա, մի շարք այլ թեմաների շարքում. նաև երախիս կախվածությունն ինֆորմացիայից, որ պիտի կլլեմ ինտերնետից և հեռուստատեսությունից ցանկացած ձևով, որը սովորություն է ու նաև անհրաժեշտություն:

Ու նաև կյանքաշխարհից պիտի կլլեմ առաջնային ձևով՝ չմիջնորդավորված ուրիշների ստեղծած նշաններով՝ բնությունից ու մարդկանցից ու քաղաքակրթությունից ինձ շրջապատող՝ ...

Արդյոք կօգներ ինձ մաքրվելը, որ ես պարբերաբար անում եմ՝ կանգնեցնելով նշանների հոսքը դեպի իմ ներս... Արդյոք հիվանդություն է այս հակվածությունը՝ անվերջ ինֆորմացիա կլլելու... Եվ արդյոք իրական է մխիթարանքը, որ մի կաթիլ կարևոր միտք ստանալու համար՝ պետք է տոննաներով ինֆորմացիա կլլել...

Եվ արդյոք հնարավոր էր այս որոշումս՝ էլլիպտիկ ձևով, արագորեն արտահայտել բլոգում այն, ինչ տռակտատներ ու հազարավոր էջեր է պահանջում, ինչ հասկացել եմ դարերով մտածելով...

Եվ արդյոք իմաստ ունի դրա մասին մտածելը. որ լեզուն խեղաթյուրում է մտածմունքդ, որերորդ անգամ... Եվ արդյոք դա իմ լեզուն է թե տաղանդիս լեզուն ընդամենը...

Եվ նաև այն, որ այս հոսքը կյանքաշխարհի ընկալելու ու դրանից մի բան հասկանալու դեպքում՝ զգալ, որ լեզուս պակասում է դա արտահայտել՝ նորություն չէ աշխարհի համար բայց ինձ համար նորություն է, քիչ է եղել որ այդպես զգամ...

Եվ արդյոք դա նշանակում է զգալ մի նոր բան, եթե այդպես չի եղել առաջներում... և արդյոք այդ զգացածս կարևոր է ուրեմն... և արդյոք այդ թրմածքը պիտի նստվածք տար, որ վերջապես նստեի ու այս ամենը գրեի՝ որպես բլոգ:

Եվ արդյոք որոշումներս ինձնից դուրս ձևակերպվում են առաջնայնություններիս՝ որի արդյունքն էլ հենց այս գրառումս է...

Եվ արդյոք երկրորդական նշաններով կյանքի այս շռնդալից հոսքը վերամշակելը՝ սին այս գոռոզ ցանկությունը՝ հերթական մի սիմուլյակր չէ...

Եվ արդյոք այն նորը, որ տեսնում եմ, ասենք՝ գեղարվեստական գործերը պրոյեկտային պարադիգմի տեսակետից վերլուծելը՝ կարևոր ու նոր է ու պետքական...

Եվ արդյոք այդ մտագործունեական կամ պրոյեկտային պարադիգմն ինչպես է արվեստին՝ գեղեցկությանը՝ սուբստանցիալիզմին՝ աստվածայինին մարդու մեջ՝ վերջնական ճշմարտություններին ագուցվում...

Եվ արդյոք դա ընդամենը ևս մի էսթետիկա է, ընդամենը...

Եվ արդյոք սրանից կարելի է խելագարվել...

Կամ՝ ինքնասպան լինելու ցանկության գալ...

Եվ արդյոք այդ գլխապտույտը՝ որ զգում եմ, ֆիզիկական է՝ մոտալուտ խելագարության սիմպտոմ, թե փսիխոսոմատիկ, թե հոգեկան, թե ոգեկան, թե հոգևոր թե ոգևոր...

Եվ հանկարծ հասկանում ես ռելիգիան՝ կրոնն ինչպես է առաջացել. որպես ստեղծագործությունից մի մակարդակ ցածր՝ քանի որ պիտի մասսաներին հասանելի լիներ՝ թեմաների վրա շատ հենվեր ու ռեմա իրեն քիչ թույլ տար՝ բայց որպես հոգևոր...

Հոգևորի կրոնական ու ոչ կրոնական հասկացությունների կապից ես հասկանում...

Եվ նաև՝ մյուս ինստիտուցիաների կազմավորման պատճառը, այդ մշտական հետ ընկնելը մարդու կարողություններից՝ մասսայական, սոցիալական ստեղծագործության...

 ««

Սուբստանցիալիզմի մասին շարունակել՝ այն մասին, թե ինչ է սուբստանցիալիզմ՝ պրիմիտիվ ինտելիգենտությունը, լավին ու վատին հավատալը և ինչպես արևմուտքի մի մասը դրանից հրաժարվեց... և բուն իզմանալու, իզմացնելու կարողությունը... բայց ով դրանից խորշում է՝ խորշելն էլ է սուբստանցիալիզմ դառնում«««))

««

Գեղեցկությանը ձգտել ես ուզում անհագուրդ, գեղեցկությունը կլլել, գեղեցկությունը վերականգնել

««

Էսսենցիան մենք կթարգմանենք որպես էություն, իսկ սուբստանցիան՝ որպես բնույթ, հասկանալով որ դա լավագույն դեպքը չէ, չնայած որ երևի ճիշտ է, քանի որ սուբստանցիան այն նախա, խորքային կանգառն է՝ հանգրվանը, ենթահանգրվանը, իրի, իսկ էսսենցիան՝ արդեն է՛ է, արդեն կա, ուրեմն և արդեն էություն է իրոք, սակայն չէ որ դա նշանակում է, որ այն նույնական է բուն իրի հետ, այլապես մենք ընդունում ենք, որ իրն ու իր էությունը տարբեր են, իսկ էսսենցիալիստների մի տեսակ կա՝ որ դա չի ընդունում, և դրանք հենց ֆենոմենոլոգներն են ու էկզիստենցիալիստները, որոնք ասում են որ կա միայն երևույթը՝ ֆենոմենը, որն էլ հենց էկզիստենցն է, այսինքն էությունը, բնույթը, իսկ սուբստանցիալիստները կամ էսսենցիալիստներն ասում են՝ որ կա անջրպետ, խճողվածք՝ ֆենոմենի՝ երևույթի, և նրա էության՝ ենթականգառի՝ ներքնականգառի՝ բնույթի՝ էության միջև: Ուրեմն խճողողները հենց էսսենցիալիստներն են՝ որոնք դա անում են նոր միասնությունը վերակազմավորելու համար, իսկ ֆենոմենոլոգները սինկրետիկ միասնության կողմ են՝ սակայն այն ստիպում է էլ ավելի խորքային, խորապես վերակտրտել իրականությունը. էսսենցիալիստները գոնե ասում են, որ այն ինչ մենք միշտ ասում ենք՝ վրայինին նայելով, վրայինը դիտելով՝ խորքայինը փորձել մակաբերել՝ ճիշտ է, ուղղակի հաճախ սխալ ենք մակաբերում, իսկ ֆենոմենոլոգներն ասում են՝ այդ ողջ ուղին էլ է սխալ, պետք չէ ընդհանրապես փորձել տարբերակել, ճաքեցնել իրերը, բաժանել, ասենք, ձևի և բովանդակության. դա միասնություն է:

Էությունն այնպես է հարաբերում բնույթին՝ ինչպես ասենք լեզուն՝ խոսքին, կամ նշանակությունը՝ իմաստին, այսինքն բնույթը դա մեր սուբյեկտիվ հերթական քայլն է դեպի էություն, որն իր խորքում կա:

»»

Սխեման դա մտքի ուղին է՝ որ մենք նկարում ենք մեր մտքում՝ իսկ երբ դուրս ենք բերում թղթի վրա՝ նկարում ենք դրսում, և այն կազմված է ինչ-որ շարժումներից, ինչ-որ նշաններ-գծերից և այլն՝ և ինչ-որ բառերից, երբեմն շատ, երբեմն քիչ, բայց միշտ ամեն տեսակի տարբեր նշանային համակարգերից միասին: Երբ մենք մեր մտքի սխեման ենք արտաբերում թղթի վրա՝ դա արդեն ռեֆլեքսիա է, իսկ երբ ուրիշի մտքից պահ ենք ավելացնում՝ դա նշանակում է որ այդ ուրիշը մեր մտքի սխեման դիտելով՝ տեսել է թե նա ինչպես է զարգանում, այսինքն սա ուրիշի վրա արվող ռեֆլեքսիա է՝ կողքինինիդ վրա արվող ռեֆլեքսիա: Պրոբլեմը սկսվում է, երբ մենք, մեր մտքի շարժմանը հետևելը թողնելով՝ գնում ենք դեպի այդ մտքի արգասիքը՝ հետքը թղթի վրա՝ զարգացնելու, այսինքն մեր մտքի արգասիքի հետքը դարձնում մի նոր էություն՝ որի հետ սկսում խաղալ. հենց այդ պահին է նոր մի բան ծնվում, որը ոչ մեր մտքի հետքն է, ոչ էլ մեկ այլ ծանոթ ու հասկանալի բան, մետ մտքի հետքի պտույտն է, որն այլևս մեր միտքը չէ: Այստեղ արդեն տարածական մետաֆորներն են խաղի մեջ մտնում՝ ասենք որ ինչ-որ բանը կարելի է երկարաձգել, կամ պտտել, կամ ֆռռացնել, կամ գցել, կամ ծակել և այլն, և սա լավ մոդելավորում է մտքի աշխատանքի, բայց՝ դրսում, իսկ իրականում մտքի աշխատանքն այդպես չէ կատարվում՝ քանի որ ինքն իրեն է հետևում մինչև այն պահը՝ քանի ինքը ձգվում է, և ուրեմն սա անել արժի միայն այն դեպքում՝ երբ ուզում ես մտքիդ արգասիքը, դրա գոնե մի մասը կյանքի կոչել, այսինքն դրսի, արտաքին աշխարհում վերարտադրել, այսինքն գործել արտաքնապես: Եվ սա հնարավոր է ու իմաստավոր՝ եթե այդ գործողությունդ իմաստ ունի, այսինքն եթե աշխարհը կլավացնես՝ մտքիդ արգասիքից մի մոնստր ստեղծելով՝ այն պտտեցնելու միջոցով: Ինչը մեծ մասամբ իմաստ ունի և հնարավոր է, քանի որ այդ նույն բոլոր գործողություններն էլ անում ես մտքիդ՝ նոր մակարդակի օգտագործմամբ:

Հենց այդ պտույտի պահին է, որ նրա բարձրացրած հողմից՝ խմբի մեջ ստեղծվում է այն վիճակը՝ երբ օդը թնդանում է, ինչպես ասում են՝ կացին կարելի է կախել, մտագործունեության իրավիճակից, երբ ողջ խումբը տեղափոխվում է հիմնականում մտագործունեական դաշտ, և նոսրություն ու քուլաներ քիչ են մտագործունեական ամպիկների, ողջ մթնոլորտն է մտագործունեական, թեև դա կարճատև ֆենոմեն է սովորաբար, քանի որ շատ եռանդ է պահանջում:

Այդ իսկ պատճառով, այդ եռանդի քանակի պատճառով էլ դա վտանգավոր վարժություն է՝ քանի որ մարդը կարող է պայթել՝ ուղեղը կարող է պայթել այդ պահին, իսկ եթե ոչ՝ ապա օգտավետ է, ինչպես ցանկացած ֆիզկուլտուրա, ուղեղամարզություն, ուղեղամարզանք, որը հոգնություն է բերում բայց և հետո՝ թարմություն:

Երբեմն այդ մարզանքին հասնելու համար պետք է քարացած ուղեղամկանների ճիգերը քանդել, ինչպես հետ զարգացած մկաններինդ, նրանց ճռճռոցը լսել, նրանց ցավին ունկնդրել, չափավոր, կամաց-կամաց ավելացնել նրանց ցավը, որ նրանք նորից բացվեն, ճիրաններից կտրվեն, փրկվեն, ու հորդա ավյունը առողջ մտքի անհագուրդ:

Ուրիշ բան որ հետո դառնում ես այդպես ամենակեր ու առաջնայնությունները կարգավորելը բարդ է դառնում՝ Բորխեսի գրադարանի պես:

Հենց այդ պատճառով է որ երբ թղթի վրա ծաղիկներ կամ մարդուկ ես նկարում՝ սա մտքի ընթացք չէ, ոչ էլ մտքի պտույտ, այլ ընդամենը չմտածելու ինքնապաշտպանական բնազդ:

Իսկ երբ մտքիդ ճամփան նկարեցիր, հետո կանգ առար, հետո պտտացրիր՝ այդպիսի հավատ կա, որ այդ պտտվող նկարը կրկին կշարժի միտքդ, ու նոր բան կսկսվի ներսումդ՝ որը նորից կնկարես՝ այս անգամ մտքիդ ընթացքիդ մի նոր մաս՝ նկարի շարունակություն կամ ոչ: Այդպիսով խաղի ընթացքն ու պատմությունը դա խմբերի մտքերի ընթացքներից ստացված ներսուդուրսային (կենտավրային) նկարիկներ են՝ որոնք հետո կարելի է միավորել կամ ոչ: Որոշները միավորվում են ու որոշները՝ ոչ: Իսկ մտածելու մեքենայի էությունն է՝ այս վարժությունը խմբի ու խաղի սահմաններից դուրս հանելն ու տրամադրելը՝ խաղացողներին խաղից էլ դուրս...

««

Բախտինի դուացումն աշխարհի՝ դա դուին, իրին հարգանք տալն է, դուն ունի էություն ու բնույթ, ունի ներքին՝ նույնքան նույնական, որքան դու ինքդ՝ մարդըդ, այսինքն դու նրան հարգում ես՝ դուացնելով, լինի դա թրթուր թե բողբոջ թե գիծ, դու նրան էություն ես տրամադրում՝ դրանով իսկ լուծելով էսսենցիալիսստների խնդիրը՝ լինել միշտ գեշ անվերջությունից դուրս ու էության միակ միասնականությանը հարիր ու հարազատ ու համապատասխան՝ քո փնտրտուքի մեջ: Դրա համար արվեստը հեշտ է՝ քանի որ սովոր է դուացնել, իսկ սպանող, մահացու արվեստը՝ ստերեոտիպիկայինը՝ ընդհակառակը՝ հակադուացնող է, ու դա արվեստ չէ: Բայց արվեստն էլ՝ դուացնելու ու հակադուացնելու իր ուղեծիրը որոշելիս՝ կոմպրոմիսների շղթայիկներ է ստեղծում, ու պրոյեկտային պարադիգմը նրա աղճատվում է ամեն տեսակի կոմպրոմիսներով՝ ստերեոտիպներից կազմված՝ որ բաղկացած են մեռյալ գոտիներից՝ նրա համար որ մարդիկ հարմարվեն ու ավելի հեշտ ընկալեն կիսատ-պռատ ու հազվադեպ հանդիպող կենդանության նշանները, որ առնեն արվեստը, կլանեն, ընդունեն, համակերպվեն, թեկուզև ընդունելու համար կարիք լինի անընդունելի լինել, որն արդեն մոդայիկության, մոդայի բան է, հարմարվողականության մի հատուկ տեսակի՝ արվեստի ապրանքայնության դարաշրջանում, որպես կապիտալիզմի շուկայի առարկա դարձած արվեստում:

Հենց որ հարգեցիր իրը որպես դու՝ աշխարհը փոխվում է, վերափոխվում, շողշողում, և գիտությունդ դառնում ոչ միայն մասնակի գիտելիք բերող՝ այլ ամբողջական գիտելիք բերող, գեղեցիկ՝ աստվածայինը միջից շողալու իմաստով, և աշխարհը լուսավորվում է, ու իմաստավոր է դառնում անկենդան գեղեցկությունը, ինչպես որ մի գործը՝ լավ ստացվելու ու ավարտին հասցվելու դեպքում, փոխարինում է հազար ու մի անավարտ գործի, եթե, իհարկե, իր ժանրը ճիշտ է գտնված:

Արքետիպերը «պարտադրում են» ձևերը. դրա համար էլ Հացագործյանները քիչ են:

««

Բնույթը թվում է էությունից տարբեր՝ բուն, բնություն բառից է, այսինքն՝ ընդգծում է որ կա երևույթ, արտաքին, ձև՝ և բնույթ, սակայն նույն բառն է ինչ էությունը, ինչը լավ է երևում ռուսերենից՝ естество (от слова есть) и сущность (от слова сущее, что есть однокоренное с есть: сть—сущ), լատիներեն՝ essence (sense, final sense and esse—est, substance—sub-stance—stance, the same root: ST, STop), сущность, субстанция, подстанция

««

Ինքնությունը հավաք պահել՝ տարբեր դերեր կատարելը... Ինքնությունը հավաք է կամ նրանց՝ ովքեր նույնացել են իրենց գործի հետ՝ կամ նրանց, ովքեր շատ ուժեղ դերասան են, մնացածների ինքնությունները գզգզված են, խճճ...

Ինչպես պետությունն է առաջացել... մարդկանց անհավասարության մասին... համեմատական ստաբիլությունը վերսուս դանդաղ զարգացումը... դա էլ է ալտերնատիվ՝ հնարավոր է արդյոք թռիչքային զարգացում... անհավասար բաները համեմատել... արժեքների համեմատությունը՝ հիմք ամեն ինչի համար՝ մտածելու էլ...

»»

Ծնողների աշխարհը միավորվում է իսիլի աշխարհի հե՞տ

««

Կառաբուբա նոր բառը


21:17 Նոյեմբեր 22, 2014