Հրապարակված գրքեր

Արա Նեդոլյան. Հանրային դիագնոստիկա, թե Այլ-ի որոնում


Արա Նեդոլյան

Հանրային դիագնոստիկա, թե Այլ-ի որոնում

Սկզբնաղբյուրը՝ http://archumanities.am/category/articles/hanrayin-diagnostika--te-ayl-i-oronoum

Ժողովածուները վերլուծելիս, անմիջապես հարց է առաջանում թե ինչպես, ինչ սկզբունքով են այս բոլոր գործերը հավաքված մի կազմի տակ, գիրքը կոնցեպտ ունի՞: Փորձեմ ուրեմն, հերթով դիտարկելով առանձին երկերը, շոշափել գրքի արշխարհայեցողական ընդհանրությունները, նրա «թափանցիկ գաղափարի» հայտացումը ու զարգացումը ստեղծագործությունից ստեղծագործություն:

«Համլետի հոր ուռագանը» պատմվածքը, հեղինակի վկայությամբ, գրված է Հյուսիսային պողոտայում տեսած խտրական աբորտների դեմ ֆլեշմոբի ազդեցությամբ: Պատմվածքի հերոսը` տղան, զբաղվում է իր մանկական առօրյայով. նա միայնակ է և դրանից` խորունկ, թափանցող: Եվ պարբերաբար գալիս են հասնելու մանկական այն ճառագայթումները, որոնք և կազմում են ինքնակենսագրական մանկությունը նկարագրող գրականության փառքը՝ աշխարհի այն ամբողջացումը, որ առաջանում է մանկական առաջին գիտակից, ինքնամփոփ հայացքից աշխարհին, նրա լուսավոր, անվերջության հորիզոնի նախազգացումը, երբ անձնական ու սոցիալական սահմանափակումներն ու սահմանները դեռ չկան, իսկ աշխարհի գիտակցումը արդեն կա: Եվ այդ զգացումը պատմվածքի ընթացքում մոտենում, մոտենում է ու կարծես պատրաստ է կայանալ, բայց՝ չի կայանում: Որովհետև շուրջը` մեծերի աշխարհում, անհայտ մի չարիք է կատարվում: Տղան չգիտի` դա ինչ է, ընթերցողը՝ արդեն գիտի մեծերի խոսակցություններից, ակնարկներից, պահվածքից: Միևնույն ժամանակ հերոսի և հեղինակի վերաբերմունքի մեջ չկա դատապարտում. մեծերը ներկայացված են (ցինիկ և կոռումպացված բժշկից բացի) շատ ջերմ` իբրև չարիքի պասիվ կամակատարներ, վերջին հաշվով` զոհ, ներկայացված են կարեկցանքով ու ջերմությամբ: Դրանից խորհրդավոր՝ սոցիալակա՞ն, ազգայի՞ն՝ չարիքը, որ թափանցում է կեցությունը, առավել անպարտելի է ու անուղղելի: Մեծերը` թույլ ու բարի մարդիկ, կատարում են իրենց համեստ ու թույլ հատուցումը, քրոջ փոխարեն տղային կատու են նվիրում, բայց էլի դաժան ընտրությամբ՝ կատվի ձագերը երկուսն են, բայց կարելի է ընտրել մեկին: Մյուսի բախտը չբերեց: 

Սա է պատմվածքի հիմնական բովանդակությունը: Ինքը հեղինակը պատմվածքը գնահատում է իբրև սոցիալական ակտուալության, թեթև աբսուրդիզմի ու ֆանտաստիկության, իրականության տարբեր շերտերի համադրման էլեմենտներով կառուցված գործ, հենց կառուցված՝ որոշ արհեստականության, նպատակաուղղվածության իմաստով: Սակայն փիլիսոփայական կորիզը՝ շրջակայքի անպարտելի չարիքը, ինչպես դեռ կտեսնենք, հեղինակի աշխարհընկալման ու մեթոդի առանցքային տարրն է:

Մանկության հաջորդ խոշորագույն բաղադրիչը՝ դպրոցը, հասարակայնացումը սերնդակիցների շրջանում, նախնական-սոցիալական հարաբերությունների փորձարկումը պատկերված է «Ժիզնեննի» վիպակում: Կյանքի բնականոն էլեմենտներն այստեղ կարծես խաչած են անվերջանալի, աղավաղող շեղ գծերով: Սեփական մարմին՝ նրա հետ դիտողի, այնուհետ՝ համամասնակցի հարաբերություն կնքելու ձգտումը աղավաղված է մարմնի կորուստներով, վիրահատություններով, կոտրվածքներով, կարճատեսությամբ և՝ այդ մարմնի վրա անբարյացակամ դրսի` սոցիումի հայացքով: Քնքշությունը քույրերի նկատմամբ շեղվում է իրենց մոր, հերոսի մորաքրոջ մահով, ապա՝ քույրերի փեսացուների վխտվխտումով և վերջապես՝ նրանց արտագաղթով` կյանքում հանդիպումը վայրկենական է ու միշտ կորող, դրվագային հիշատակ: Հարաբերությունները դասարանի աղջիկների հետ՝ ի սկզբանե չկայացած՝ սեռերի հարաբերության սոցիալական գռեհիկ պատկերի պատճառով, որտեղ և՛ աղջիկը, և՛ դասախոս կինը դառնում են կամ մանիպուլյատոր կամ զոհ, և գրեթե անհնարին է խոսել, առնչվել ճշմարիտ եղանակով, նախ՝ որովհետև ինքդ էլ այդ ճշմարտությունը անստույգ գիտես, ավելի շուտ զգում ես, քան վստահ ես, և՝ անկարող ես կանխել ապագան, որը սովորաբար տխուր է: Հարաբերությունը տղաների հետ՝ այն, որ պետք է լիներ ընկերություն, համախոհություն, աշխարհի համատեղ բացահայտում, բայց դառնում է դաժան մրցակցություն, չգիտես էլ ինչի համար, երբ փառասիրության պատճառով մրցակցության լիդերները ընդունում են ինքնակործանարար կեցվածք, և այստեղ հերոսի առջև հարց է ծագում. մասնակցե՞լ այդ մրցակցությանը, փորձել հաղթել և այդ հաղթանակը կիրառել որոշակի ավելի մարդկային  հանրույթի ժամանակավոր կայացմանը, թե՞ օտարվել: Մի պահ պատանի հերոսը կարողանում է ճգնաժամային պահին կենտրոնանալ և ամբողջացնել իր առաջնորդության հայտը` հաջողության ոչ մի հույս էլ չունենալով, և զարմանքով տեսնում է, որ խոսքը ազդում է, բանականությունը անցնում նույնիսկ նրանց առաջ, ով ամեն կերպ ձգտում էր երևալ դրա ազդեցությունից դուրս, եզրահանց, բեսպրեդել: Սակայն ժամանակավոր այդ հաղթանակը բերում է ի վերջո պատվավոր զինադադարի, այլ ոչ հաղթանակի. դրական արժեքների վրա հիմնված իրական առաջնորդությունը անհնարին է, կամքի անընդհատ գերլարում է պահաջելու, որը անմիտ է, աննպատակ: Այդպես է կարծում նաև իմաստուն դասղեկը, Քրիզանտեննան, որը նույնպես յուրահատուկ պատվավոր զինադադարի կարգավիճակում է դասարանի հետ՝ իրեն անձամբ հարգում են և սիրում, դասարանը արտաքնապես ներկայացնում է դրական համերաշխության որոշ պատկեր, երբեմն գեղեցիկ ժեստեր, իսկ այն, որ ներսից լրիվ չարիք է, վայրենություն, իմաստուն դասղեկը չտեսնելու է տալիս, համակերպվում, անում ինչ հնարավոր է: Այդպես էլ անցնում են այդ տասը տարին. սա այն տեղն է, որտեղ կարող էին լինել ձեր կյանքի բարի պատանեկան հուշերը:

Ֆանտաստիկ պատմվածք գրելու փորձ է «Յաթաղան սինդրոմը»: Պատմվածքի հերոսները հայտնաբերում են մի սարքավորում, որը կարող է ֆիքսել մարդկանց մտքերի համընկնման պահը: Գյուտարարները՝ հայ ու թուրք գիտնականները, արժանանում են համաշխարհային փառքի: Սակայն հետագա ստուգումերի ընթացքում այդ էֆեկտը գրեթե չի հաստատվում, գիտնականները արժանանում են պարսավանքի ու մոռացության, հետո հանկարծ հերոսը հայտնաբերում է, որ էֆեկտը գործում է միայն դահիճ-զոհ խառնված գեներ պարունակող մարդկային զույգերի դեպքում, ինչպիսիք են հայը և թուրքը, բանտարկյալը և բանտարկողը, արաբը և պաղեստինցին: Պատմվածքը խնդրական է երկու շերտերում: Մեկը՝ «դու իմ մասին մտածու՞մ ես, երբ ես մտածում եմ քո մասին»՝ դա սիրային զուգադիպության հիմնահարցերից մեկն է, սիրային՝ և ոչ մի ուրիշ համատեքստում ոչ մի իմաստ չունի: Եվ այդ տեսակետից հերոսների հակառակորդները, որոնք փնովում են իրենց գյուտը, և որոնց փաստարկները հեղինակը մանրակրկիտ վերարտադրում է, ինչ-որ իմաստով ճիշտ են (ավել, քան հերոսները). սարքի աշխատելու համար բացակայում է հիմնական գործոնը, սարքը չի կարող աշխատել հիմնական գործոնի բացակայության պարագայում, անիմաստ սարք է, ոչ գիտական, ոչ էլ ֆանտաստիկ առումներով: Երկրորդ շերտը,  որ սարքն իբր աշխատում է հայ-թուրքական հարաբերությունների կոնտեքստում, բացատրում է, ցավոք, թե ինչու փոքր (գավառակա՞ն) հասարակություններում սովորաբար չի զարգանում ֆանտաստիկան: Որովհետև մարդկության հիմնահարցերը՝ հնարավոր  է արդյո՞ք սիրող մարդկանց կամ՝ մարդկանց և ոչ մարդկանց մտքերի համընկնումը, փոխարինում են իրենց ազգային հիմնահարցերով` տալով դրանց հակագիտական բացատրություն՝ գենետիկ հիշողություն, նույն ինքը` հայու գեն: Հեղինակ Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը մի անգամ տվեց իսկական գիտության փայլուն սահմանում. իսկական գիտությունը այն է, որ ընդլայնում է մարդու ազատությունը,հիմնավորում այն, իսկ կեղծ գիտությունը՝ ազատությունը սահմանափակողն է: Քանի որ ֆանտաստիկան գիտություն է, ապա ենթարկվում է նույն սահմանմանը: Մյուս կողմից, «Յաթաղան սինդրոմը» «հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին պատմվածք» ժանրում լավագույնս է կատարում իր առաքելությունը` հայտնաբերելով, որ մենք կատարվածի՝ ցեղասպանության պատճառով մտել ենք երկարատև, անգամ հավերժ ոչ-գծային հարաբերության, առնչության մեջ, և որ ոչ միայն մենք, այլ նաև թուրքերը կրում ենք կատարվածի գենետիկ բեռը:

«Փողփողան առագաստներ» ստեղծագործությունը խոշոր քաղաքական աբսուրդիստական պամֆլետ է: Պուտինյան հիմնական հեռուստա-պրոպագանդիստ Կիսելյովը ժամանում է Հայաստան, որ վերջնականապես ենթարկի այն ռուսական տիրապետությանը, դարձնի հավատարիմ ու խանդավառ գաղութ, վերացնի ֆորմալ «անկախության» պատրվակով Հայաստանի՝ Ռուսաստանից օտարվածության դրսևորումները:  Սկզբում նրան ընդունում են մեծ խանդավառությամբ, ամեն ինչն փայլուն առաջ է գնում, սակայն ժամանակի ընթացքում Կիսելյովը սկսում է զգալ, որ այստեղ ամեն ինչն անհասկանալի պատճառով այլ է. ի տարբերություն Ռուսաստանի, որտեղ իր պրոպագանդային հավատում էին ազնվությամբ, այս հայերը իրեն խաբում են, ձեռ են առնում: Եվ հանկարծ ամեն ինչ տապալվում է, հայերը անհասկանալի ձևով հեղափոխվում են մեկ գիշերում, և երեկ դեռ անչափ հավատարիմ հայ ոստիկանապետը, նայելով` ինչպես է գալարվում, տանջվում Կիսելյովը, որովհետև Մոսկվան էլ այլևս չի պատասխանում իր հեռախոսազանգերին, մյուս ոստիկաններին կամացուկ ասում է՝ զանգեք Ինտերպոլ: Գործը գրված է 2015 թվականին, և այդ իմաստով փայլուն գուշակում է ապագա հայ հեղափոխության բնույթը, որ այն կսկսվի հանկարծակի, օրը ցերեկով, առանց ազդանշանի, որ սերժյան իշխանությունը փուչ է և պատրաստ է, գրեթե նույն մարդկանցով, գլխիվայր ընկնել, գլուխկոնծի տալ:  Եվ նույն գուշակային ուժը պատմվածքում զգացվում է նաև Կիսելյովի` պուտինյան Ռուսաստանի ապագա ճակատագրի վերաբերյալ: Ինչ-որ պահից հերիք կլինի մի թեթև սայթաքում և Մոսկվայի իշխանական բոլոր հեռախոսները հանկարծ կլռեն, կամքը կանհետանա, և իրենց կաշին փրկող իշխանական փոքրիկ մարդուկները կսկսեն խոշորներին հանձնել Ինտերպոլ:

Պամֆլետը գրված է պարադոքսալ գեղարվեստական եղանակով՝ գործողությունը ներկայացված է Կիսելյովի՝ բացասական կերպարի դիրքերից, և նա արժանանում է ընթերցողի ակամայից համակրանքին. Կիսելյովը հիմար չէ, մտածող, երբեմն խորաթափանց անձ է, բայց նա չի կարողանում հասկանալ, թե ինչ է կատարվում, միտքը սայթաքում է, կործանման ինտուիտիվ զգացումը՝ ուժեղանում, աշխարհը սկսում է փուլ գալ: Շատ համով, հետաքրքիր, համոզիչ է գրած պամֆլետը, սակայն ընթերցողիս մոտ հարց է առաջանում, թե ինչքանով է այն մնայուն գրական, պատմական իմաստով: Բովանդակությամբ, տրամադրությամբ նման մի բան գրել էր Պիկուլը՝ «На задворках Российской империи», այդ գործը, ինձ համար, թեև միակն է ռուս գրականության մեջ, որ նկարագրում է ցարիզմի անխուսափելի կործանման նախազգացումը: Սակայն այդ գործը գրական և պատմական համոզչություն ունի, քանի որ դրա հերոսի, ռուս գուբերնատորի կործանումը կատարվում է իր տարածքում, շրջապատում, համատեքստում, դրա համար՝ մնայուն վկայություն է, թեև հեղինակի կողմից պոստֆակտում հորինված, բայց քաղաքական, պատմական, ուրեմն և գրական իմաստով՝ հավաստի: Պատմական իմաստով հայկական հեղափոխության իմաստը Կիսելյովից (պուտինյան Ռուսաստանից) ազատվելը չէր, թեև կար նման քաղաքական վարկած և գործունեություն, այլ սեփական Սերժից և սերժերից: Ճիշտ այդպես նաև ռուսական հեղափոխությունը կլինի սեփական խելքով կիսելյովներից ազատվելը, առանց «հայկական հրաշքի»: Այնուամենայնիվ, հետսովետական ռեժիմների նմանության շնորհիվ պամֆլետում նկարագրվածը արդեն ունեցել է և դեռ կունենա շատ մեծ նմանություն պատմական իրականության հետ, չնայած իրեն թուլացնող սյուժետային ֆանտաստիկ ենթադրությանը:

«Ինսպեկցիան ոնց որ կա» պատմվածքի հերոսը շրջում է քաղաքով, տարբեր տեղանքներով, իրականացնում է «ինսպեկցիա», և սարսափելի չի հավանում իր տեսած ամեն բան: Ամեն ինչում նա տեսնում է ապականում, դեգրադացիա, նոր, բիրտ, անմարդկային սոցիալական զանգվածի իշխանության հաստատման նշաններ, իր մարդկային տարածության նեղացումն ու քայքայումը: Պատմվածքի տրամադրությունը տոտալ է և միանշանակ, հերոսը չի տեսնում նորի մեջ և ոչ մի լավ բան, մարդկանց մեջ՝ ոչ մի արժեք, որ դիմադրի չարիքին: Եվ, կատարելով այդ ներսի մտավոր-բարոյական աշխատանքը, հերոսը իրեն հերոս է զգում, կամ հեղինակն է իրեն տեսնում այդպիսին: Ընթերցողիս համար սակայն դա այնքան էլ համոզիչ չէ, հակված եմ նրան տեսնել ոչ թե հերոս՝ ի՛մ հերոս, այլ՝ տաքսիստ, նվնվացող լյումպեն: Այս երեսուն տարվա պատմության մեջ այդ պահը ինձ համար կրկնվող էր միշտ. ես գնում եմ հանրահավաքի, նա՝ նվնվում, թե ինչ վատ է, ասում ես դե գնանք հանրահավաքի, ասում ա չէ ախպեր սաղ սուտա: Բայց ես դա էլ լուրջ չէի ընկալում, քանի որ մարտի մեկին և ապրիլի իննին տեսել եմ իրեն այնտեղ, գործի կիզակետում, հիմնական գործող անձ: «Ինսպեկցիայում» այդ զգացումը չկա: Հիմա այսպիսի փիկիսոփայական հարց. պարտավո՞ր է արդյոք գրողը, հեղինակը արտահայտել իմ զգացումները կամ պատկերացումները, թե՞ դրանք իմ անձնական գործն են, գրողինն էլ՝ իրենը: Ես հակված եմ դրական պատասխանել այս հարցին, գրողը արտահայտում է ի՛մ զգացումները և ավելի հստակ, քան ինքս եմ անում, ահա ինչու էլ նա կոչվում է գրող, իսկ ես՝ ընթերցող: Նա գրում է մեկ մարդու համար, և այդ մարդը ես եմ: Հիմա. այն զգացումները, որոնք արտահայտված են «Ինսպեկցիայում», նաև նրանք, որոնք արտահայտած են մանկության, ընտանիքի, դպրոցի վերաբերյալ, ինչպես նաև, մասամբ «Կիսելյովում», ինձ հայտնի են, ապրել եմ, կիսում եմ, համաձայն եմ, չարիքը շատ է, թափանցում է ամենն: Հեղինակը փայլուն է արտահայտում իմ գիտելիքի այդ մասը: Իսկ ո՞ւր է մյուս մասը: Փողոցներով, հրապարակներով շրջելիս տեսնում էի չարիքը, բայց տեսնում էի ինչքան թույլ է ու անվստահ, տեսնում էի մարդկանց, որոնք հավաքվում էին ոչ միայն ընդդիմադիր հանրահավաքներում ու երթերում, այլև Սերժ Թանկյանի, Հռոմի պապի համերգներին գալուց, կամ պարզապես զբոսնում երեկոները, և միշտ` ինչքան շատ են սիրուն աղջիկները մռայլ փորավոր տղամարդկանց համեմատ: Որտեղի՞ց վերջը եկավ հեղափոխությունը: Հուսահատությունի՞ց, ջղայնությունի՞ց: Չեմ կարծում՝ անհոգությունից, ազատությունից, մի փոքր էլ արկածախնդրությունից: Չեմ տեսնում իմ այդ գիտելիքը երբեմն այս գրքում: Տեսնում եմ, ամբողջ կյանքիս ընթացքում, Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի անձում: Ուրեմն, ենթադրում եմ, տվյալ գործերում մի փոքր գործ ունեմ ոչ թե իր անհատական, այլ ՀԱՅ գրականության հետ, որը պարտավոր է ողբալ: Այդ ամենն, իհարկե, ինչպես դեռ կտեսնենք, ամենևին բացարձակ չէ, սակայն երբեմն տեղի է ունենում, ինչը դժվարացնում է ընթերցանությունը:

Շատ օդ ու լույս է պարունակում «Քամու պանրիկ-մածնապանրիկ» պատմվածքը: Սկսվում է կարծես թե մռայլ. գյուղական մի համայնք՝ պատերազմող տարածքում, պայմանական Ղարաբաղում, և այդ տեղը այցելում է երիտասարդ ընտանիք քաղաքից: Եվ հայտնաբերում է այնտեղ ապրող տոհմ, ցեղ, կամ նույնիսկ առանձին ժողովուրդ, որը խոսում է աներևակայելի մի լեզվով, որ հեռավոր միայն նմանություն ունի արցախահայերենի հետ: Լեզուն հորինված է հեղինակի կողմից, լեզուն իսկական է և երկու երրորդով անհասկանալի, սակայն` կռահելի, շոշափելի: Ինտուիտիվ հասկանալի երաժշտության պես, և այդ լեզվի ծալքերում, գյուղի բնակիչների խոսքում նշմարվում է այդ ցեղի, տոհմի՝ բոլորի համար անհայտ, չուսումնասիրված, չիմացված պատմությունը, ինչ-որ տեղից եկած են՝ Պարսկաստա՞ն, Ասորի՞ք, Միջագե՞տք, թե՞ հենց լեգենդար նախահայերն են, թե՞ հայերից անհայտ պահին պոկված ու պատմության մեջ մոլորված մի թել, թե՞ անհայտ ժողովուրդ, հայերին պատահմամբ հյուսված... Ու ինչ-որ արդեն գրեթե կորած կարևոր, նախնադարյան իմաստներ ու վկայություններ են զգացվում այդ լեզվում, ասես իրենք միշտ մենակ էին, մեկուսացած, բայց կարողանում էին գիտակցել աշխարհը ու վերարտադրել մի լեզվով, որը մեկ քառորդով է համընկնում մարդկությանը ծանոթներին, և նույնիսկ  կարողանում էին ստեղծել նյութական մշակույթ, որից պահպանվել է միայն պարզ, բայց ոչ մի տեղ չտեսնված մածնապանրիկը: Շատ հետաքրքիր է և տպավորիչ, երբ արվեստում մի ուրույն բան ստեղծվում է ոչ թե հեղինակի միտումով իր ինչ-որ կարիքների համար, այլ պարզապես որ լինի, անկախ շունչ ստանա: Իհարկե, իմաստը այստեղ այն չէ, որ ահա կա այսպիսի զարմանալի մի տեղ, տոհմ իր լեզվով, այլ որ խոշոր հաշվով բոլոր մարդիկ են այդպիսին՝ իրենց չպատմված ու մոռացության գնացող պատմություններով, լեզվով ու մտածելակերպով, որոնք միայն փոքր-ինչ, «ծայրից» ներառված են համընդհանուր, կոնվենցիոնալ հասկացությունների ոլորտում: Պատումնային արվեստների, այդ թվում գրականության հեղինակները շատ են քաշքշում իրենց ստեղծած հերոսներին, բայց երևի ի վերջո որ գան այդ անկեղծ զարմանքի պահին, երբ հերոսը ձեռք է բերում ինքնություն, բացում է իր այդ հայտնիից դուրս գտնվող շերտերը, ինքն է սկսում թելադրել հեղինակին ու ընթերցողին: Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը ժամանակին ասել է, որ ֆանտաստիկայի իմաստը մարդկանց ու ոչ մարդկանց հանդիպումն է, ընդարձակելով կարելի է ասել, որ արվեստի իմաստը մարդկային, սոցիալական հայտնիի ու անհայտի հանդիպումն է, երբ անհայտը կյանք է առնում ստեղծագործության մեջ:

Սակայն, եթե «Մածնապանրիկի» անհայտը բարի է ու գեղեցիկ, ապա «Մաքրուհի» պատմվածքի անհայտը ամենևին էլ այդպիսինը չէ: Հերոսը գործ ունի «մաքրուհու» հետ, տարեց կին է, բնակարանն է մաքրում: Աշխատավոր հասարակ մարդու կերպարը, սակայն, շատ հեռու է այստեղ հումանիստական կանոնից: Ավելի նմանվում է վարչապետի խիստ կասկածամիտ վերաբերմունքին աղքատների հանդեպ:) Մաքրուհու այլությունը կասկածից վեր է, սակայն բավականին վանող ու տհաճ: Բոլոր տրամաբանական կապերը իր ներքին կազմվածքում խեղված են, թեև կան ու շատ ինտենսիվ արտահայտվում են: Դա ինձ հիշեցրեց Թուրքմենիստանի պատմությունը կարդալու փորձս, պատմություն, որը ամենևին կազմված չէ քաղաքակիրթ համարվող (և իրավացի համարվող) մարդկության հատվածի կանոնների հիման վրա, այլ պարունակում է անհայտ ու անհասկանալի տեսարաններ, տրամաբանություն, բարոյականություն (ընդ որում շատ կարծր ու հստակ, պարզապես դժվար ըմբռնելի) ու վերջնական ցանկություններ: Այդպիսին է նաև Մաքրուհու սոցիալական ու հոգեբանական աշխարհը, համատեքստը, լարված ներքին ու հանրային կյանքը: Հասկանալի է (հեղնակին), որ այս զանգվածային խեղման պատճառը աղքատությունն է, սոցիալական դժբախտությունը, և հերոսը ցանկություն է զգում օգնել նրան, բայց ոնց օգնես, պետք է օգնել բոլորին, բայց գրպանից փող հանելով-բաժանելով հո չես օգնի, թեև հերոսը այդպես էլ փորձում է անել, և հուսահատությունից սկսում է երևակայել, որ իր գրպաններում անվերջ փող է, և նա հանում է ու շաղ տալիս բոլորին, բոլորը ոգևորվում են ու Հայաստանում տեղի է ունենում բարի հեղափոխություն: Գրված է 2017թվականին: Հեղափոխության ևս մի կանխագուշակում է, և, թեև նաիվ է ու ինֆանտիլ (հենց հեղինակի գնահատումն է, հերոսը անճարությունից, օգնելու անկարողությունից տրվում է մանկամիտ երազանքի), բայց և քաղաքականապես այնքան էլ հեռու չէ Ր. Հովհաննիսյանի 2013 թվականի հեղափոխական փորձից, այն տարբերությամբ, որ վերջինս ոչ թե փող էր սփռում, այլ իր բարևելը: Բայց, ինչպես արդեն սկսում ենք հասկանալ, և ինչպես գիտեր հեղինակը դեռևս 2017-ին, հեղափոխություն անելը կարող է և ստացվել, բայց դա դեռևս չի նշանակում փոխել Մաքրուհու կյանքը, փոխել իրեն, նույնիսկ՝ փոխել հերոսի ու Մաքրուհու հարաբերությունները: Պատմվածքի վերջում ամեն ինչ վերադառնում է ի շրջանս յուր, Մաքրուհու կոմունիկացիան էլի չկա, կամ գրեթե չկա, ու ինչ անել հեղափոխությունից հետո՝ դարձյալ անհայտ է:

Եվս մի պատմություն, «Բռանդենբուռգ» անունով, որտեղ նկարագրվում է հերոսի՝ Մոսկվայի օդանավակայանով Եվրոպայից Հայաստան ժամանումը, մտորումները ու հուշերը, նախահեղափոխական վատ տրամադրությունը, օդանավակայանից իսկ երևացող՝ պուտինյան Ռուսաստանի անդուրությունն ու վտանգը: Շատ բան չեմ կարող ասել այս պատմվածքի մասին, այնքան էլ լավ չեմ հասկանում ինչու է և ինչի մասին: Բայց կարծում եմ, որ այստեղ աշխատում է «հայ» գրականության ևս մեկ էֆեկտ. հեղինակը միշտ չէ, որ գիտի ինչի մասին խոսի ընթերցողի հետ, ընթերցողն էլ երբեմն մի «մաքրուհի» է, որին ով գիտի ինչը կհետաքրքրի, գուցե հենց սա է հետաքրքիր: Դա երբեմն հոգնեցնող է, բայց, ինչ-որ իմաստով ավելի լավ է, երբ հեղինակը դա չգիտի, քան երբ գիտի չափազանց հստակ, հատուկ վարպետության դասեր է անցնում` ինչպես առաջին էջից հետաքրքրել ընթերցողին և ակտուալ դառնալ հանրության համար: Հետաքրքրությունը մեծ խնդիր է անգամ մեր լրատավության համար, էլ չասած գրականության, կինոյի ու թատրոնի: Ընդհանուր հետաքրքրության պակաս, իբրև ընդհանրության ընդհանուր պակասի մի դրսևորում: Բայց ուրեմն հետաքրքրության որոնումը բաց է, հնարավոր, պարզած ձեռքի հեռավության վրա, հեսա-հեսա մեկը կգտնի:

Ժողովածուի առանցքային ստեղծագործությունն է «Անաստված» կինոթատրոն» սցենարի ձևով գրված վիպակը: Դա երեսունական թվականներից մինչ վաթսունականները ընտանեկան պատմության ձևով պատկերված Հայաստանի պատմությունն է: Հերոսը՝ Հայաստանի բռնադատված սովետական ղեկավարներից մեկի տղան է, և միաժամանակ՝ հեղինակի հայրը, այն դեպքը, երբ պատմականը անձնական է ուղիղ և ոչ պայմանական իմաստով: Երեսունականները պատկերված են չարենցյան ոգով՝ իբրև բարի ու համարձակ, իմաստուն ստեղծագործության, երկրի կառուցման շրջան, խելոք, ազնիվ և բարի մարդկանցով, որոնք կազմում էին ազգային ընտրանին, և՝ անսպասելի ու անբացատրելի հարված, կոտորած, որ մեկ-մեկ տանում է այդ բոլոր լավ մարդկանց, իրենց փոխարինելով բացահայտ տականքների և բութ հարմարվողականների գորշ մասսայով: Դրանով արարման շրջանը Հայաստանում կարծես ընդհատվում է ընդմիշտ: Չարիքը, որ «Անաստված» կինոթատրոնում» պատկերվում է իբրև պարզապես կենսաբանական մի պարզունակության ռևանշ, այսուհետ պատում է Հայաստանը և չի հեռանում նույնիսկ այն ժամանակաշրջանում (վաթսունականներ), երբ սակավաթիվ կենդանի մնացած կամ նոր ծնված ստեղծագործ, լավ մարդիկ կարողանում են նորից իրար գտնել, ինչպես գտնում են հեղինակի հայրն ու մայրը, նորից ստանալ հանրային նշանակություն ու ինչ-որ չափով դրսևորվել, ստեղծել կենդանի ու շնչող մի այլ ժամանակ՝ վաթսունականներ: Այդ ժամանակ էլ ծնվում է հեղինակը: Հետո չարիքը նորից գրավում է ամեն ինչ` ստեղծելով մեզ արդեն ծանոթ մանկությունը, դպրոցը, տրամադրությունը: Սցենարը չի փորձում տալ վերլուծություններ և ընդհանրացումներ, թե ինչու ամենն այդպես ստացվեց, պարզապես շատ հավաստի և վառ տեսարաններով տալիս է այդ կործանման ու հետագա թույլ վերականգնման խրոնիկան, առանցքային պահերը, որոնք թույլ են տալիս ընթերցողին անել իր սեփական ենթադրությունները: Օրինակ, չարագործները ստեղծագործությունում ինքնին չար չեն: Պարզապես կյանքում չունեն ուրիշ ելք, քան հոշոտել հաջողակներին և զբաղեցնել նրանց տեղը: Դա է նրանց հասանելի միակ «սոցիալական լիֆտը»: Սցենարի սկզբում նրանք ապրում են մի գետնախրճիթում, գազանների նման, իսկ վերջում՝ իրենց կողմից ոչնչացված ակադեմիկոսի լուսավոր բնակարանում, քաղաքի կենտրոնում: Կենսական պարզ բնազդ՝ գոյատևել, ապրել, դրա համար պետք է կառչել իշխանության կողմից ստեղծված ամենահանցավոր, բայց և ամենաարդյունավետ բարձրացման ճանապարհը ստեղծող ուժին՝ էնկավեդե-ին, և նա իրենց կբերի լուսավոր ապագայի: Չար, սև, աղքատ մարդիկ հաճախ են հայտնվում սցենարի լուսանցքներում ու չարախնդությամբ դիտում` ինչպես է պտտվում ճակատագրի անիվը: Իսկ լուսավոր, կիրթ ու ստեղծագործ զոհերը՝ չէ՞ որ իրենք են ստեղծել այն Անաստված (Безбожник) կինոթատրոնը նախկին եկեղեցու շենքում, վերացրել կուլակներին, դաշնակներին ու կղերականներին... Արել են դա հավանաբար ժողովրդին խավարից ազատագրելու անկեղծ ցանկությամբ, որը առաջադեմ՝ առանց հեգնանքի, առաջադեմ մարդկանց մոտ հիմա էլ է առկա, և գրեթե նույն սոցիալական խմբերի ու կառույցների նկատմամբ: Սակայն, լուսավորվել-ազատագրվել չցանկացողները հնարքը գտնում են, գնում-ընդունվում են էնկավեդե և ոչնչացնում իրենց բռնի լուսավորողներին... Այսպես մտածելիս` սկսում ես այլ կերպ տեսնել ու գնահատել ուրիշ ժամանակ շատ բարկացնող այն «թավշյան», որը չի ուզում արագ կոտորել բացահայտ չարիքը: Գուցե դա պատմական այն կոմպրոմիսն է առաջադեմների ու հետադեմների միջև, որը վերջ կդնի լուսավորների ու լուսավորվողների ցիկլիկ, փոխադարձ կոտորածի՞ն:   

Շատ կուռ ու կատարյալ կառուցվածք ունի սցենարը, վստահ ու վարպետորեն արված դրվագներով, ֆինալը՝ մի գուցե չափից ավելի կինեմատոգրաֆիկ, ավելի ճիշտ՝ սիմֆոնիկ, այսինքն՝ էպիկ, գեղեցիկ, պաթոսային, բայց իմաստը վերջ տալն է ոնց որ, ոչ ավելին: Բեթհովենը հաճախ վերջում, պաթոսային կարծես թե ավարտից հետո, հանկարծ թույլ, կամաց, տխուր ձայնակցություն էր մտցնում, որ չկարծեք, թե ամեն ինչ այդքան պարզ է ու ամեն ինչն ավարտվեց... մի նման բան է ոնց որ պակասում այստեղ:

Եվ վերջում՝ փորձեմ անդրադառնալ հարցին, թե ինչ ընդհանուր տպավորություն թողեց «Անաստված կինո թատրոն» ժողովածուն իբրև գիրք: Նախ՝ տրամադրությունները, գույները, կտավը, օպտիկան հավաստի են ու նպատակաուղղված՝ կարևոր հանրային հարցեր են դրվում ու վերլուծվում տարբեր կողմերից, լուծման տարբեր եղանակներ են փորձարկվում ու նորից փորձարկվում, դիտարկվում, կշռվում, հիշեցնենք, որ ամբողջը գրված է հեղափոխությունից առաջ, երբ ամբողջ հասարակությունն էր փորձարկում տարբեր լուծումներ` հաջողության ուղեցույցը դեռ չունենալով: Դրանից օրինաչափորեն բխում են գրքի այն հատկությունները, որոնք այսօրվա աչքով կարող են դիտարկվել իբրև թերություն: Դա հենց այդ անվստահությունն է, որը ֆորմալ առումով, գրելու տեխնիկայի, ստեղծագործության կոմպոզիցիայի տեսակետից բերում է թափանցող գործողության որոշ պակասի և մանրամասնությունների առատությանը, ինչն ի վերջո տալիս է տեքստերի արհեստական ձգձգվածության տպավորություն: Շատ է դառնում հենց «արձակը»` իբրև փոքրիկ հայտնությունների և «գոհարների» մի շարան, որը խոշոր առումով, ստեղծագործության ճարտարապետական կառուցվածքի տեսակետից ավելորդ է և թուլացնում է այն: Բացառություն են, ինչպես նշեցի, «Անաստված» կինոթատրոնը» ու «Քամու պանրիկ-մածնապանրիկը», որտեղ հեղինակի, ստեղծագործության մտահղացումը ամբողջությամբ իրականանում է, և տեքստի բոլոր մասնավոր էլեմենտները ոչ թե որոնում են, այլ գտնում: Պարզ է, հնարավոր չէ դա իբրև պահանջ ներկայացնել գրականությանը, հեղինակին, ավելացնենք նաև՝ հասարակությանը, բայց, իբրև եզրակացություն, թույլ տամ ինձ դա ասել. ինչ-որ աշխատանք երևի պետք է ներսում արվի, վարագույրի հետևը, և միգուցե հենց այդ քողարկված աշխատանքը, «կուլ տված», մարսված խոսքը ստեղծագործությունը դարձնի  առավել «այլ»:


17:44 Դեկտեմբեր 31, 2021