Արձակ

Միխայիլ Բախտին. «Իմ ոչ-ալիբին»


Միխայիլ Բախտին 

«ԻՄ ՈՉ֊ԱԼԻԲԻՆ ԱՅՍ ՄԻԱԿ ԱՐՏԱՀԱՅՏԻՉ ԵՎ ԽՈՍՈՒՆ ԿԵՑՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ»

Երկրորդ անգամ հրապարակվել է «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում

 Մ. Բախտին (1895֊1975). ռուս հանճարեղ փիլիսոփա, գեղագետ, բարոյագետ։ Կյանքի մեծ մասն անց է կացրել Մորդովիայում՝ աքսորում։ Աշխարհահռչակ է «Դոստոևսկու պոետիկայի պրոբլեմները» (1963) և «Ֆրանսուա Ռաբլեն և միջնադարի ու ռենեսանսի ժողովրդական ծիծաղի մշակույթները» (1965) գրքերով։ Այդ գրքերից ցիտատների կարգախոսներով զինված՝ Եվրոպայի և Ամերիկայի երիտասարդությունը 1963֊1973֊ին գրոհում և հեղափոխում էր աշխարհի քարացած կառուցվածքը։ Այսօր Բախտինի ստեղծագործությունը, ամերիկյան մի փիլիսոփայի խոսքով՝ «մեռյալ ստրուկտուրալիզմի միակ այլընտրանքն է բոլոր գիտությունների մեթոդաբանությունների համար»։ Իր կյանքի օրոք, երբ աքսորից թույլատրել էին գալ Մոսկվա, բնակարան էին շնորհել, ռուս ճանաչված գիտնականներն աշխատում էին նրան ավելի շատ քննադատել, քան գնահատել, որ հանկարծ չպարզվի, թե որտեղից են իրենք քաղում իրենց շատ և շատ գաղափարներ ու դիտարկումներ։ Իր մահից հետո այդ վեճը շարունակվում է. ձևակերպվում է հետևյալ կերպ. «Կարելի՞ է արդյոք Բախտինին գիտնական համարել, թե՞ նա ֆանտազյոր է»։ Թերևս, ավելորդ է նշել, որ գիտկոմի դոկտորների առիթով հարցը նման կտրվածքով չէր դրվում։ Այդ հարցն առաջացավ 1944֊ին՝ երբ Ռաբլեի մասին իր ձեռագիրը ներկայացրեց պաշտպանության որպես թեկնածուական թեզ, իսկ գիտխորհուրդն առաջարկեց միանգամից դոկտորի աստիճան շնորհել, սակայն գաղտնի քվեարկության ժամանակ այդ առաջարկությունը չանցավ։ Այսօր էլ Բախտինը Ռուսաստանում ռուս մտավորական պաշտոնյաների կողմից փիլիսոփա չի համարվում, լոկ գրականագետ, և դա է վկայում այն, որ «Ռուս փիլիսոփա միտքը» մատենաշարի ցանկում նրա անվանը չենք հանդիպի (գուցե ընդգրկե՞ն այնուամենայնիվ 1991֊ին [i] )։ Պատճառը, թերևս, այն է, որ փիլիսոփաներից գուցե միակն է, որ հարկ չի համարել զբաղվել ազգային հարցով, այսինքն այդ հարցի «ռուսական գաղափար» անունը կրող տարբերակով։ Ստորև ներկայացվող հատվածները հայերեն հնչում են առաջին անգամ։

«Արվեստ և պատասխանատվություն»֊ից

 ... Մարդու մշակույթի երեք ոլորտը՝ գիտություն, արվեստ և կյանք, միասնություն են ձեռք բերում լոկ անհատի մեջ։ Անհատը դրանք հաղորդակից է դարձնում իր միասնությանը։ Բայց այդ կապը կարող է դառնալ մեխանիկական և արտաքուստ։ Ավաղ, ամենից հաճախ հենց այդ էլ լինում է։ Արվեստագետն ու մարդը նաիվ, հաճախ՝ մեխանիկական կերպով են միավորված մեկ անհատի մեջ։ Մարդը ժամանակավորապես, «կյանքի հուզումներից» թաքչելով սուզվում է ստեղծագործության մեջ՝ որպես մեկ այլ աշխարհի՝ «ներշնչանաց, ձայնաց քաղցր և աղոթից»։ Արդյունքում արվեստը չափազանց հանդուգն, ինքնավստահ է, չափազանց պաթետիկ, չէ որ նա պատասխանատու չէ կյանքի համար, որը, իհարկե, այդ արվեստին չի հասնի։ Իրոք, մենք ուր՝ նա ուր,— ասում է կյանքը.— նրան արվեստ կասեն, իսկ մերը՝ պրոզաիկ կենցաղն է։ Երբ մարդն արվեստի մեջ է, նա չկա կյանքում, և հակառակը...

Ի՞նչն է, ուրեմն, որ երաշխավորում է անհատի տարրերի ներքին կապը.— միայն պատասխանատվության միասնությունը։ Այն ամենի համար, ինչ ես ապրել ու հասկացել եմ արվեստում, ես պարտավոր եմ պատասխան տալ իմ կյանքով, որ ողջ ապրվածն ու հասկացվածը չմնա անգործուն։ Բայց պատասխանատվության հետ է կապված նաև մեղքի զգացմունքը։ Ոչ միայն փոխադարձ պատասխանատվություն պիտի կրեն կյանքն ու արվեստը, այլև մեղքը՝ միմյանց համար։ Բանաստեղծը պիտի հիշի, որ կյանքի տափակ արձակի մեղավորն իր պոեզիան է, իսկ մարդը թող իմանա, որ արվեստի ամլության մեղքն իր անպահանջկոտությունն է, իր կյանքի հարցերի անլրջությունը...

Եվ եկեք անպատասխանատվությունն արդարացնելու համար մեղքը «ներշնչանքի» վրա չբարդենք։ Ներշնչանքը, որ արհամարհում է կյանքը և արհամարհվում է նրա կողմից՝ ոչ թե ներշնչանք է, այլ մոլուցք։ Արվեստի և կյանքի հարաբերության, մաքուր արվեստի... և այլ հին հարցերի իսկական, ոչ ինքնակոչ իմաստը, ճշմարիտ պաթոսը լոկ այն է, որ արվեստն էլ, կյանքն էլ փոխադարձաբար ցանկանում են միմյանց խնդիրը թեթևացնել, պատասխանատվությունից խուսափել, քանզի ավելի հեշտ է ստեղծելը՝ կյանքի համար պատասխան չտալով, և ավելի հեշտ է ապրելը՝ արվեստի հետ հաշվի չնստելով։

Արվեստն ու կյանքը մեկ և նույն բանը չեն, բայց պիտի իմ մեջ դառնան մեկ, իմ միասնական պատասխանատվության մեջ։

1919

«Արարքի փիլիսոփայությունը» ձեռագրից

 Տեսական ճշմարտության հանգամանքն անհրաժեշտ է, որպեսզի դատողությունը ճիշտ լինի ինձ համար, բայց բավարար չէ. ճշմարիտ դատողությունը սոսկ իր գոյությամբ նաև մտածողության ճիշտ արարք չի դառնում։

Ճանաչողական գործունեության կտրված բովանդակությանը տիրանում է իր ներունակ օրինաչափությունը, որի համաձայն էլ նա զարգանում է կարծես թե ինքնաբերաբար։ Քանի որ մենք մուտք գործեցինք նրա մեջ, այսինքն կատարեցինք վերացարկման գործողությունը, այսուհետ մենք ենթակա ենք իր ինքնավար օրինաչափությանը, որին էլ հենց հնազանդվում ենք մեր անզուսպ զարգացման ընթացքում, չնայած նա վաղուց շեղվել է սեփական մշակութային նպատակից և կարող է ծառայել չարին և ոչ բարուն. այդպես իր ներքին օրենքով կատարելագործվում է զենքը, սկզբնապես բանական պաշտպանության գործիքից դառնալով սարսափելի ոչնչացնող ու քանդարար ուժ։ Սարսափելի է ամեն տեխնիկական միջոցը, որ, կտրված իր միակ միասնությունից (բարոյական, պատասխանատու նպատակահարմարությունից) և տրված սեփական զարգացման ներունակ օրենքի կամքին, կարող է ժամանակ առ ժամանակ ներխուժել կյանքի այդ միակ միասնության մեջ որպես անպատասխանատու, սարսափելի և քանդարար ուժ։

... Մինչդեռ աշխարհը որպես տեսական իմացության առարկա ձգտում է իրեն ներկայացնել որպես ամբողջ աշխարհն իր ամբողջության մեջ... Այսինքն տեսական իմացությունը փորձում է կառուցել գլխավոր փիլիսոփայությունը (պրիմա փիլոսոփիա)...

Միակ պատմականորեն իրական կեցությունը տեսական գիտության (սահմաններում տեղավորվող) միասնական կեցությունից ավելի մեծ է և ծանրակշիռ, բայց կշիռների այդ տարբերությունը, որ ակնառու է կենդանի, ապրող֊վերապրող գիտակցության համար, հնարավոր չէ սահմանել տեսական կատեգորիաներով։

... Տեսական աշխարհը ստացվել է իմ միակ գոյության փաստից և այդ փաստի բարոյական իմաստից սկզբունքայնորեն վերացարկվելու շնորհիվ, «ինչպես եթե ես եղած չլինեի», և դա կեցության մի հասկացություն է, որն անտարբեր է ինձ համար կենտրոնական այն փաստի նկատմամբ՝ որ ես միակ կերպով, իրապես հաղորդակից եմ կեցությանը (ես նույնպես եմ), և նա չի կարող սկզբունքորեն ոչինչ ավելացնել կամ պակասեցնել այդ փաստից, իր իմաստով և նշանակությամբ ինքն իրեն հավասար է մնում և նույնական, անկախ նրանից, լինեմ ես՝ թե չլինեմ, չի կարող սահմանել իմ կյանքը որպես պատասխանատու արարքագործություն, չի կարող տալ ոչ մի չափանիշ պրակտիկայի, արարքի կյանքի համար, իմ ապրածը նա չէ, եթե նա է միակը՝ ուրեմն ես չկամ։

... Ժամանակակից մարդն իրեն վստահ, առույգ ու պայծառ է զգում այնտեղ, ուր մշակութային ոլորտի ինքնավար աշխարհում և ստեղծագործության՝ այդ աշխարհի ներունակ օրենքում ինքը չկա, և անվստահ, սուղ ու մթագնած՝ երբ գործ ունի ինքն իր հետ, երբ արարքի ելման կենտրոնն ինքն է, իրական միակ կյանքում, այսինքն մենք վստահ ենք գործում այնօր, երբ գործում ենք ոչ մեր կողմից, այլ՝ այս կամ այն մշակութային ոլորտի իմաստի ներունակ անհրաժեշտությամբ տարված, նախադրույթից մինչև հետևություն ճամփան իրականանում է սրբորեն և անմեղորեն, քանզի այդ ճամփի վրա ես ինքս չկամ...

Պատասխանատու գիտակցության միակ ու միասնական կենտրոնից կտրված տրամաբանական պարզությունը և անհրաժեշտի հետևողական պահանջկոտությունը մութ և տարերային ուժեր են հենց տրամաբանականին հատուկ՝ ներունակ անհրաժեշտության օրենքի հետևանքով։

... Սխալ կլինի համարել, թե իրադարձության այդ կոնկրետ ճշմարտությունը, որը արարք կատարողը և տեսնում է, և լսում, և ապրում֊վերապրում, և հասկանում պատասխանատու արարքի միասնական գործողությամբ, անասելի է, որ այն կարելի է լոկ ինչ֊որ կերպ ապրել արարքման պահին, բայց չի կարելի հստակորեն և ճշգրտորեն արտահայտել։ Ես համարում եմ, որ լեզուն շատ ավելի է հարմարեցրած հենց դա արտահայտելու, այլ ոչ թե վերացարկված տրամաբանական պահը իր մաքրությամբ։ Վերացարկվածն իր մաքրությամբ իրոք անասելի է, մաքուր իմաստի համար ցանկացած արտահայտություն չափազանց կոնկրետ է, աղավաղում և պղտորում է նրա իմաստային «իր մեջ նշանակալիությունն» ու մաքրությունը։ Դրա համար էլ մենք վերացական մտածողության ժամանակ երբեք չենք վերցնում արտահայտությունն իր ողջ ամբողջությամբ։

... Եվ ես — եմ...— և իրոք եմ — և հանձն եմ առնում ասել այդ (միակ, միակ հնարավոր) խոսքը (աշխարհին), և ես հաղորդ եմ կեցությանը միակ և անկրկնելի կերպով, միակ կեցության մեջ միակ, անկրկնելի, անփոխատեղելի և ուրիշի համար անթափանցելի տեղ եմ գրավում։ Տվյալ միակ կետում, ուր ես այժմ գտնվում եմ, միակ կեցության միակ տեղում ու միակ ժամանակում ուրիշ ոչ ոք չի գտնվել։ Եվ այդ միակ կետի շուրջ դասավորվում է ողջ միակ կեցությունը միակ և անկրկնելի կերպով։ Այն, ինչ ես կարող եմ կատարել, ոչ ոքի կողմից երբեք կատարվել չի կարող։

Ես ստիպված եմ (պարտավոր եմ) խոստովանել, որ իմ միակ տեղից, միակ կերպով հաղորդակից եմ. և դա է, որ տալիս է արարքի ելքի իրական կենտրոնն ու անպատահական է դարձնում սկիզբը։ Այստեղ էապես անհրաժեշտ է արարքի նախաձեռնությունը, իմ ակտիվությունը դառնում է էական, հարկավոր ակտիվություն։

... Կյանքը, որ հենված է կեցության մեջ սեփական ալիբիի գոյության փաստի լռակյաց թողտվությանը, խոտանվում է, կիսվում, նրան կլանում է անտարբեր, ոչ մի բանի մեջ չարմատավորված կեցության չարքը։ ... Բավական է մի պատահական միտք֊արարք՝ և իմ կեցության իրադարձության միակ միասնությունը փլուզվում է։

1920

«Գեղարվեստական ստեղծագործության ձևի ու բովանդակության խնդրի շուրջ» հոդվածից

Չի կարելի դառնալ իմաստ, չհաղորդվելով միասնությանը, չընդունելով միասնության օրենքը. մեկուսացված իմաստը՝ հակասություն է սահմանման մեջ։

... Գեղարվեստական հյուսվածքի մեջ չկա «ես ինձ համար», միայն՝ «ես ուրիշի համար»։

1924

«Գրառումներ»֊ից

Եթե հրապարակի ժողովուրդը չի ծիծաղում, ապա «ժողովուրդը լուռ է»։ Ժողովուրդը երբեք մինչև վերջ չի ընդունում տիրող ճշմարտության պաթոսը։ Եթե ազգին վտանգ է սպառնում, նա կատարում է իր արարքը և փրկում է ազգին, բայց նա երբեք լուրջ չի ընդունում դասակարգային պետության հայրենասիրական կատեգորիաները, նրա հերոսականությունը պահպանում է տիրող իշխանության և տիրող ճշմարտության ողջ պաթետիկայի նկատմամբ իր սթափ ծաղրականությունը։ Դրա համար էլ դասակարգային գաղափարախոսությունը երբեք չի կարող իր պաթոսով և իր լրջությամբ թափանցել մինչև ժողովրդի հոգու միջուկը. այդ միջուկում նա հանդիպում է իր լրջության համար անհաղթահարելի արգելքի՝ ծաղրական ու ցինիկ (ցածրացնող) ուրախության հետ, ուրախ հայհոյանքի կառնավալային կայծի հետ, որ հալեցնում է յուրաքանչյուր սահմանափակ լրջություն։ Ժողովրդի միջուկում երբեք չհանգչող ծաղրական֊ուրախ հայհոյանքի այդ կառնավալային կայծը մասն է մեծն հրդեհի, որ աշխարհներ է այրում և նորացնում (հռոմեական կառնավալի մոմը)։

... Այդ ծաղրական֊ուրախ ժողովրդական ծիծաղը շատ հեռու է նիհիլիզմից, նա շատ ավելի հեռու է նիհիլիզմից, քան միակողմանի լրջությունն ու սահմանափակ ճշմարտության ուղղագիծ հաստատումը։

Հումանիտար գիտությունների փիլիսոփայական հիմքերին.— իրի ճանաչումը և անհատի ճանաչումը։ Սրանք անհրաժեշտ է բնութագրել որպես եզրեր. մաքուր մեռյալ իրը, որն ունի լոկ արտաքին, կա միայն ուրիշի համար և կարող է ամբողջությամբ և մինչև վերջ բացվել այդ ուրիշի (ճանաչողի) միակողմանի գործողությամբ։ Այդպիսի իրը, սեփական անօտարելի և անգործածելի ներսից զրկված, կարող է լինել լոկ պրակտիկ հետաքրքրության առարկա։ Երկրորդ եզրը՝ ... երկխոսությունն է, հարցումը, աղոթքը։ Այստեղ անհրաժեշտ է անհատի ազատ, հոժարակամ ինքնանկեղծություն։ Այստեղ կա ներքին միջուկ, որը չի կարելի կուլ տալ, սպառել, որտեղ միշտ պահպանվում է հեռավորությունը, որի նկատմամբ հնարավոր է լոկ մաքուր անշահախնդրություն։ ... Հարցն այստեղ տրվում է ճանաչողի կողմից ոչ թե ինքն իրեն և ոչ մեկ այլ երրորդ անձի՝ մեռյալ իրի, այլ իրեն՝ ճանաչվողին։ Չափանիշն այստեղ ոչ թե ճանաչման ճշգրտությունն է, այլ ներթափանցման խորությունը։ (...) Դա հայտնությունների, հայտնագործությունների, ճանաչումների, հաղորդումների ոլորտն է։ Այստեղ կարևոր է և՛ գաղտնիքը, և՛ սուտը (այլ ոչ թե սխալը)։ Այստեղ կարևոր է անհամեստությունն ու վիրավորանքը։ Մեռյալ իրը՝ եզրում չկա, դա վերացական տարր է (պայմանական). մինչդեռ ցանկացած ամբողջ (բնությունն ու նրա բոլոր այն երևույթները, որ հարաբերված են ամբողջին) որոշ չափով անհատական է։

... Հումանիտար գիտությունների առարկան՝ արտահայտիչ և խոսուն կեցությունն է։ ... Ամեն գեղարվեստական պատկերի հիմքում ընկած է վերջին ամբողջության մոդելը, աշխարհի մոդելը։ ... Պետք է զորել բռնեցնել կեցության բուն ձայնը՝ ամբողջ կեցության, մարդկայինից էլ մեծ կեցության, ոչ թե մասնավոր մասի. ամբողջի ձայնը, ոչ թե նրա մասնակիցներից մեկի։ (Պետք է քննադատել այն, թե ինչպես են այդ մեծ փորձը հետազոտում ազգագրագետները. թարգմանում են ամբողջի տրամաբանության լեզվից մասնավորի տրամաբանության լեզու ևն)...

... Միաժամանակ (այդ փորձը)՝ բացություն է և անավարտություն, հիշողություն այն մասին, ինչը չի համընկնում ինքն իր հետ։ Փոքր փորձը՝ պրակտիկ կերպով իմաստավորված և սպառող, ձգտում է ողջը մեռցնել և իրեղենեցնել, մեծ փորձը ձգտում է ողջը կենդանացնել (ամեն ինչում տեսնել անսովորություն և ազատություն, հրաշք և հայտնություն)։ Փոքրիկ փորձում ճանաչողը մեկն է (մնացյալը ճանաչման օբյեկտն է), մեկն է ազատ սուբյեկտ (մնացյալը՝ մեռյալ իրեր), մեկն է կենդանի և ոչ փակ (մնացյալը մեռյալ և փակ է), մեկն է խոսում (մնացյալը անպատասխան լռում են)։

Մեծ փորձում ամենը կենդանի է, խոսուն, հնչում է, այդ փորձը խորապես և էապես երկխոս է (դիալոգիկ)։ Դա աշխարհի միտքն է իմ՝ մտածողի մասին, ավելի շատ ես եմ օբյեկտ՝ սուբյեկտային աշխարհում։

Փիլիսոփայության մեջ՝ հատկապես դարասկզբի բնափիլիսոփայության, այդ ամենն այնուամենայնիվ ռացիոնալիզացված է և ժողովրդական խորհրդանիշների հազարամյա համակարգերից պոկած, այդ ամենը տրված է որպես սեփական փորձ, այլ ոչ թե որպես խորհրդանիշների անպաշտոնական համակարգերի մեջ մարմնացած՝ մարդկության բազմահազարամյա փորձի մեկնաբանություն։

Հունական միտքը (փիլիսոփայական և գիտական) չի ճանաչում եզրերը՝ որպես տերմին (օտար արմատներով, ընդհանուր լեզվի մեջ նույն իմաստով անմասնակից), չէր ճանաչում օտար և չգիտակցված նախարմատով բառեր։ Այդ փաստից հետևությունները հսկայական նշանակություն ունեն։

Տերմինի մեջ՝ նույնիսկ ոչ օտարալեզու, տեղի է ունենում իմաստների ստաբիլիզացիա, մետաֆորիկ ուժի թուլացում, կորչում է բազմիմաստությունը և խաղը նշանակությունների հետ։ Տերմինը ծայրահեղորեն մեներանգ է։

Դիալոգ և դիալեկտիկա.— երկխոսության ձայները հանվում են (ձայների բաժանումը), հնչերանգները (էմոցիոնալ֊անհատական) հանվում են, կենդանի բառերից և ռեպլիկներից կճպվում — դուրս են բերվում աբստրակտ հասկացություններ և դատողություններ, ողջը ճխտվում է մի աբստրակտ գիտակցության մեջ՝ և ստացածի անունն ենք դնում դիալեկտիկա։

1920֊1950

«Մարքսիզմը և լեզվի փիլիսոփայությունը» գրքից [ii]

Ողջ ռացիոնալիզմի համար բնորոշ է լեզվի պայմանականության, չպատճառաբանվածության գաղափարը և ոչ պակաս բնորոշ է լեզվի համակարգի համադրումը մաթեմատիկական նշանների համակարգին։ Ռացիոնալիստների մաթեմատիկորեն ուղղված խելքը հետաքրքրվում է ոչ թե նշանների և իրենցով արտացոլվող իրական իրականության կամ իրենց ծնող անհատականության հարաբերությամբ, այլ նշանների հարաբերությամբ մեկընդմիշտ ընդունված և թույլատրված փակ համակարգի ներսում։ ... Մտածողության այդ կարգի լեզվաբանական մեթոդների հիմքում գտնվում է գրավոր հուշարձաններում պահպանված մեռյալ օտար լեզուների հետազոտման նպատակադրվածությունը։ Պետք է ամենայն հաստատակամությամբ ընդգծել, որ այդ բանասիրական նպատակադրվածությունը նախասահմանել է եվրոպական աշխարհի ամբողջ լեզվաբանական մտածողությունը։ Այդ մտածողությունը ձևավորվել և հասունացել է գրավոր լեզուների դիակների վրա... Լեզվաբանի հետազոտած մեռյալ լեզուն, իհարկե, օտար է իր համար։ (...) Դա մայրենի լեզվի զգացողությունների ռեֆլեքսիա չէ, ոչ, դա ռեֆլեքսիա է մի գիտակցության, որ իր համար ճանապարհ է բացում, ճանապարհ է հարթում օտար լեզվի անհայտ աշխարհում։ Դրա արդյունքը եղավ այն, որ ոչ միայն լեզվաբանական մեկնաբանության մեթոդների, այլև ողջ եվրոպական իմաստաբանության հիմքում ընկած է ըմբռնողության արմատապես թյուր տեսություն։ ... Այսպիսով, մեռյալ֊գրավոր֊օտար լեզու. ահա լեզվաբանական մտածողության լեզվի իրական սահմանումը։

Առաջին բանասերներն ու առաջին լեզվաբանները միշտ և ամենուր քրմերն էին։ ... Ժողովուրդների պատմական գիտակցության խորքերում ուրիշի խոսքը սերտաճեց իշխանության գաղափարին, ուժի գաղափարին, սրբության գաղափարին, ճշմարտության գաղափարին և ստիպեց, որ խոսքի մասին միտքը գերակշռապես կողմնորոշվի հենց դեպի ուրիշի օտար խոսքը։

... Հատկանշական է, որ համակարգվում է սովորաբար (եթե ոչ բացառապես) ուրիշի միտքը։ Ստեղծարարները՝ նոր գաղափարախոսական հոսանքների սկզբնավորողները, իրենց իսկ գաղափարների ձևապաշտ համակարգիչները երբեք չեն լինում... Պետք է, որ ստեղծագործ դարաշրջանն անցնի, լոկ դրանից հետո է սկիզբ առնում ձևապաշտական համակարգումը՝ ժառանգների և նմանակողների գործը, բոլոր նրանց, ով իրեն զգում է օտար, հնչած֊վերջացրած բառի տեր։

1931

Ռուս. թարգմ. Գ. ՏԵՐ֊ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԸ

«Անդրադարձ»,
հունվար, 1991թ.

 

[i]Հիմա արդեն, 20 տարի սա գրելուց հետո, ճանաչել են որպես փիլիսոփա, չնայած օգուտն ինչ:

[ii]Այս գիրքը հրապարակվել է Վ. Ն. Վոլոշինովի անվան տակ: Քանի որ դժվար է իրավական֊աբստրակտ ապացույց գտնել, որ կենդանի մարդն իր անունը տրամադրել է իշխանության կողմից ճնշվածին՝ որ սա գրի, իր մտքերն արտահայտվեն, նաև՝ փող ստանա, սովից չմեռնի, քանի որ Վոլոշինովը՝ Բախտինի ընկեր ու համախոհ, երբևէ չի հրաժարվել այս գործից իր կենդանության օրոք՝ այն սովորաբար անվանում են «Բախտինի շրջանի անդամներից մեկի գործ»: Իրոք, երաժշտագետ Վոլոշինովը, ինչպես և Կանաևը և մի շարք այլ մտավորականներ, կազմել են այն, ինչ կոչվել է «Բախտինի շրջան»՝ համախոհների մի փոքրիկ խումբ: Բախտին է, թե Բախտինի շրջան՝ այս գործը մտքի հեղափոխության միավորներից է:


11:19 Փետրվար 28, 2020