Հրապարակված գրքեր

Արմենի ֆիլմը


Առաջին անգամ հրապարակվել է «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում (2012)

ԱՐՄԵՆԻ ՖԻԼՄԸ
անվերջ պատմություն

 

Ա. Արմինեն

Եվ գլուխը թեքեց և նետեց անցնելիս՝ Չուղղեցի գնացքը ձեր, չկարեցա։ Եվ հավելեց՝ իմ տնից եմ գալիս։ Եվ որտեղի՞ց, ասացին։ Գյուղի՞ց... (Զանգ։— Այո։ Ոչ։ Նա աշխատանքի է։ Աշխատանքի ժամին նա տանը չի նստում։— Շրխկոց։ Դարձ)։ Եվ ոչ քաղաքից և ոչ էլ գյուղից, այլ տուփից իմ։— Տուփի՞ց։— Այո։ Տուփից։ Տուփից կամ լապտերից. ինչպես ուզում ես հասկացիր։ Որտեղ զուլալ քամին է ելցնում թիկնոցները ձեր ուսերի, և հանում մասերը ձեր, որ չէիք ցույց տա, բացի այդ կախարդական տուփից։ Եվ ասացին նրան՝ Մեկնե՞ս երազը քո, և ասաց...

Գրիչը շպրտվեց սենյակի մյուս ծայրը, ժամացույցը հաստատեց ցուցմունքը,— տնական զնգուն ու կարմիր գինու շիշը մտավ սպորտային պայուսակի մեջ։

Աչքն ընկավ մոր կոշիկին։ Էլի չհասցրեց կոշկակարի մոտ տանել։ «Չմոռանամ ետ գալուց փոստը վերցնեմ»։

Դիմացի շենքը փայլեց թարմ կարմիր գույնով։ Երկու օր առաջ կողքի շենքը կանաչ էր ներկվել։ Սնդիկե գմբեթի տակ փողոցն արտասահմանյան կինոնկարի հնչեղություն էր ձեռք բերել։ Եթե մնացած շենքերի գույնն էլ թարմացնեն... Աչքը գույնի էր կարոտ։ Անշարժությունից դանդաղած հայացքը մի քանի շենքերի վրայով տարավ֊բերեց։ Կանաչ֊կարմիր։ Հետո հայացքը փախցրեց այն շենքից, ուր ապրում էր տատիկը։ Մի կիլո խնձորը մնաց տանը պարկի մեջ, ուրեմն այսօր էլ տատին չի հասնի։

... Ծխի միջից՝ նրանց բլիթե դեմքերը։

— Ա՛յ մարդ, ի՞նչ եղար, տո՛, երեք ժամ է սպասում ենք։

— Զարմանալի է, որ սպասում եք։

— Մենք չէ՞ որ ասացինք, թե կսպասենք։

— Դե, իհարկե, գինու անուն եք լսել՝ երեք ժամն ի՞նչ է որ,— սրտնեղեց Հայկը։

— Էլի շրթունքը ծռեց։ Ինդիկատորդ արդեն միացրի՞ր,— ասացին նրան։

«Գլուխս նորից ցավալու է»։ Կաշառք տալու պես՝ շիշը հանեց դրեց սեղանին, նրանք արդեն շշով զբաղվեցին կիպ, իր ընկերական պարտքը կատարած՝ ինքը թուլացավ ու ետ ընկավ, շունչ քաշելով։

— Կողքի սրահում գիտե՞ս ով է նստած։ Քո էն ֆիլմի հերոսուհին։

— Արմինե՞ն,— ուրախացավ։

— Ո՞ր ֆիլմի,— հարցրին։

— Այդ ֆիլմը փակեցին։ Էկրաններին չերևաց։ Այդ ֆիլմի մասին ընդհանրապես միայն Հայկը գիտի։ Միայն ինքն է խոսում։

Հայկը... ինքն իրեն լռեցրեց։ Էլ չհարցրեց, թե Արմինեն ում հետ է, ինչպիսին է, ինչ է խոսում։ Ոչ էլ վեր կացավ գնաց նրան տեսնելու, այլ նստել ու իր համար լուռ ըմբոշխնում էր. այս մութ սրճարանում — Արմինեի հեղեղը։ Եվ ահա նա այստեղ է, իր ինչ֊որ ընկերների հետ, ու երևի այստեղ նստելը նրան մի քիչ հաճելի է, և ինչո՞ւ է Արմինեն համարձակվում ֆիլմից անկախ — ֆիլմը դավաճանող կյանքով ապրել, Հայկից անկախ՝ Հայկին դավաճանող...

 

* * *

Կտրուկ լուսավոր, ձյունոտ օր։ Կենսաբանականի մարմարիոնե լուսավորության պատերի տակ՝ արտասահմանյան մակնիշիների ավտոբուսներ։

Բարձրացավ երրորդ հարկ, դեպի ուր ձգվում էին ավտոբուսներից ելնող լարերը։

Երկար ծաղկավոր վզնոցը ետևից քարշ տալով՝ Արմենը բարևեց ու կորավ.— Մտիր ներս։ Քեզ քո տեղը կասեն։

Քառասուն տեղանոց լսարան էր։

— Դու գնա ա՛յ այն անկյունում նստիր։ Ակտիվ կլինես,— ասացին։

Լուսարձակները խրտնեցրին, ժխորը պապանձվեց, առաջ եկավ սափրափայլ Վահրամ Աբովյանը, ժպտալով խոսեց.

— Քանի որ մեր թեման մի քիչ անորոշ է, և նույնիսկ ընկեր ռեժիսորը չի պատկերացնում, թե ինչպես այն ձևակերպել, եկեք ես ձեզ հրեական առակ պատմեմ, որի քննարկմամբ կսկսենք զրույցը։

... Եկավ մի հրեա ու ասաց, թե ամենակարևորը մարդու գլուխն է։ Մովսեսը։ Բայց կար մի ուրիշ հրեա, որն առարկեց ու ասաց. ոչ, սիրտն է։ Քրիստոսը։ Երրորդն ասաց, թե ստամոքսն է։ Մարքսը։ Չորրորդը՝ թե ավելի ներքևի օրգաններն են։ Ֆրեյդը։ Վերջում եկավ Էյնշտեյնը և ասաց. «Ամեն ինչ հարաբերական է»։ Հիմա եկեք հասկանանք, թե մե՞նք ինչ ենք կարծում, ի՞նչն է ամենակարևորը։

— Ինձ՝ միշտ մի բան է հետաքրքրում։ Իմ կյանքում՝ դա պատահել է, դրա համար էլ սրտիս մոտ է։ Եթե դո՛ւք, ա՛յ, ձեզնից ամեն մեկը,— կատաղածը հայացքը մեկ առ մեկ շրխկացրեց մեր երեսներին,— անցնեք մութ ծառուղով ու... Անծանոթ ուժեղը ծեծի անծանոթ թույլին... Դուք ի՞նչ կանեք։ Կմիջամտե՞ք։ Կանցնեք կգնա՞ք։

— Իսկ դու միջամտե՞լ ես։

— Կարևոր չէ։ Ասենք թե՝ ծեծվողն էի։

— Նայած թե ի՛նչ տպավորություն կստանամ՝ ով է մեղավոր։

— Ավելի հետաքրքիր վարիանտ. ծեծվողը ծանոթ է։ Դու նրան տեսնում ես։ Նա քեզ՝ չի տեսնում։ Դու նրան պիտի օգնես, բայց ծեծողը՝ լայնակուրծք բարձրահասակ տիպ է, ու գուցե դանակ ունի։

— Կթքեմ կգնամ։

— Ահա՜։ Նահանջեցի՞ք։

— Պետք չէ թո՛ւյլ լինել,— արդեն կոկորդը լարելով, գոռաց մի աղջիկ։

— Զբաղվեք առավոտյան մարմնամարզությամբ,— ասաց Հայկն ինքն իրեն ու առջևում նստած աղջկան, բայց սա իսկի մազն էլ չշարժեց։ Հայկի կողքին նստած տղան շուռ եկավ։

— Ինչ ես ասո՞ւմ, ապեր։

— Ոչ մի կարևոր բան,— ասաց Հայկը։

— Ես կխփեի, հորս արև՝ կխփեի, ով ուզում էր լիներ, ապե՛ր,— հուզված, ասաց տղան։

 

* * *

Արմենը կանգնեց Վահրամ Աբովյանի կողքին, ձեռքի բաց ափն առաջ պարզած, ասես՝ պլակատից. «Իսկ դու — գրվե՞լ ես հոժարակամ»։

— Խնդրում ենք ձեզ, մեկ֊մեկ խոսեք։ Ձեռք բարձրացրեք, խոսք խնդրեք, որ կինոխցիկը հասցնի դառնալ խոսողի կողմը։ Շատ մի աղմկեք, ձայնագրվում է, խոսողը չի լսվի։ Եվ, խնդրում ենք, աշխատեք հիշել ձեր ասածները, որ հարկ եղած դեպքում կրկնեք։ Ինչ լեզվով ուզում եք՝ խոսեք, մեկ է՝ ռուսերեն թե հայերեն։

— Ա՛յ, տեսնո՛ւմ եք,— ասաց կատաղին, ծուռ ժպտալով։ (— Երևում է շատ ուժեղ են ծեծել,— ասաց Հայկը։ Առջևի աղջիկը քմծիծաղեց, բայց ետ չնայեց։ Բայց Հայկն արդեն տեսել էր՝ տգեղ էր։ Սիրունները լսարանի հանդիպակաց կողմում էին՝ պատուհանների մոտ)։— Ոչ մեկդ չկարողացաք հստակ որոշել, թե ինչ կանեիք։ Որովհետև ձեզ՝ նման դեպք չի պատահել, կամ, եթե պատահել է՝ մեծ հետք չի թողել ձեր հոգում, այսինքն չեք խառնվել ծեծկռտուքին, անցել գնացել եք, եթե խառնված լինեիք՝ կհիշեիք։ Իսկ ինչո՞ւ։ Որովհետև դա պրոբլեմ չէ — այսօրվա՛ համար։ Այսօր — ուժը ծեծելո՛վ չի որոշվում։ Բոլորը նախօրոք գիտեն, որ կյանքում ծեծ ուտելու են։ Հասկանո՞ւմ ես։ Դու մարդ չես։ Դու ճղճիմ... ճի... ճիճու ես, դու՝ ծե՛ծ ես ուտելու։ Կատլետացու։ Աշխատում են կոնկրե՛տ, ծե՛ծ, բռունցքո՛վ, քիչ ուտել ու փախչել։ Բարոյականությունը փոխվել է, ա՛յլ ոլորտի հարցեր են հուզում, իսկ ինձ մի անգամ...

— Այո՛, ճի՛շտ է, փողո՛վ են ծեծում,— տեղից գոռաց մի աղջիկ։—Կարելի՞ է ե՛ս խոսեմ։— Ձեռ բարձրացրեց ու իսկույն առաջ քշեց.— Հիմա ծառուղում քեզ ծեծել են թե չէ՝ չգիտեմ, Յո՛ւրա։ Բայց դու ճիշտ ես ասում՝ բարոյականությունը փոխվել է։ Դու ուզում ես, որ անծանոթ մարդը քեզ օգ...

— Ստոպ, ստոպ, ստոպ,— գոռաց Արմենը։ Աղջիկը վախեցած արգելակեց։

— Դու կարո՞ղ ես նորից։ Փորձի՛ր։

— Դե, ուզում էի ասել, որ չի կարելի հավատալ...

— Ստոպ,— ասաց Արմենը։— Սկսիր, ինչպես սկսեցիր՝ բացականչությամբ, «Փո՛ղն է ծեծում», թե՝ ինչպե՞ս ասացիր։

— Դե, ասացի, որ փողով են ծեծում։ Չգիտեմ քեզ ծեծել են թե չէ, Յո՛ւրա, բայց հաստատ համոզված եմ, որ դու՝ չէիր միջամտի...

— Չէ, ես չեմ էլ ասում թե...

— Սպասիր։ Ես գիտեմ, տեսել եմ, չէին ծեծում՝ բայց նման մի բան էր, քեզ ծանոթ, մոտիկ մարդ էր՝ դու չմիջամտեցիր...

Մոխրափայլ Վահրամ Աբովյանը։ Ճիշտ այդպես հեշտ ու ազատ ժպալով՝ նա Անտոնիոնիին պտույտի է տարել մեր քաղաքով։ Հետո նրանք գնացել են սուրճ խմելու։ Ֆիլմը կատարել է իր հերթական պտույտը, թռչկոտելով մեր նեղվածք մանր դարուփոսով ու ելնելով հանկարծ լիաթոք դաշտեր։ Պասատ֊մուսոն շղթա են կազմել, ծխի միջով՝ ձգել աշխարհի գոտին ու ագուցվել «Ակվարիում» սրճարանում։

— Ուրեմն՝ փո՞ղ։ Շատ լավ։ Դա, երևի, ստամոքսի ենթաբաժինն է... Մի՞թե ամենակարևորն ուտելն է...

— Իհարկե,— ասաց կեռ քթով աղջիկը։ Վեր կացավ ու դարձավ կատաղածին։

— Այդքան խոսում ես, Յո՛ւրա, իսկ ասա, ինքդ՝ փողո՞վ չես ընդունվել։

Լսարանը թնդաց։

— Դու ուզում ես ունենալ ավտոմեքենա,— ասում էր այդ ընթացքում Յուրան,— իսկ դու չունես, իսկ կողքինդ ունի։ Ինչո՞ւ, ինչո՞վ է նա քեզանից լավը։ Եվ դու անում ես ամեն ինչ, որ ունենաս ավտոմեքենա, այսինքն՝ կուտակում ես փող... Ի՞նչ,— նա դարձավ կեռ քթով ծիծաղելի աղջկան։— Այո։ Ես փողով եմ ընդունվել։ Ես՝ նո՛ւյնպես, ի միջի այլոց, այլ ոչ թե՝ միայն ես։ Ես՝ փողով, դու՝ ծանոթով, ի՞նչ տարբերություն։ Բոլորս ենք խրված, մենակ ես չեմ։ Իսկ կա՞ մեկնումեկը այստեղ, որ վեր կենա ու ասի՝ ես ընդունվել եմ առանց փող ու առանց ծանոթ։

Աշխարհը լռեց։

Արմեն Մելքոնյանը հայտարարեց քսան րոպեանոց ընդմիջում։

Ժապավենը վերջացել էր։ Մորուքավոր կիսածանոթները շտապ գնացին ժապավեն մուրալու։ Մնացածները դուրս եկան միջանցք՝ ծխելու ու թարմանալու։

Վահրամ Աբովյանի կողքին կանգնած էր... մի պինդ աղջիկ։ Գլխավոր դերակատարուհին էր։ Հայկը մինչ այդ լսարանում նրան ինչքան էլ աչքերով փնտրել էր՝ չէր գտել։

— Հը՞, ինչպե՞ս ես,— բարի ու հոգնած իր մշտական ժպիտով ասաց Վահրամը։— Ի՞նչ կասես։

— Ի՞նչ ասեմ,— ասաց Հայկը։— Ափսոս, դասամիջոցը նկարել չի լինի։ Ամենահետաքրքիր վեճերը հիմա են։

— Այ, տեսնո՞ւմ եք,— գժի պես վեր նետվեց աղջիկը։ Ու իր էշը քշեց առաջ։— Ասում եմ, չէ՞։ Մարդ են, չէ՞, նրանք։ Իր ընտանիքի, իր հարազատի համար բոլորն էլ լավն են, ուղղակի հենց որ շրջապատ են ելնում՝ դպրոց, աշխատանքի, ինստիտուտ,— բոլորը նրանց սովորեցնում են. մարդը գայլ է, դու֊ինձ֊ես֊քեզ, ատամ առ ատամ, սիրտդ ուրիշի առաջ բացես՝ ստրուկ ես... Իսկ հանկարծ, կամ, իրենց հարազատների համար՝ նույնիսկ ոչ էլ հանկարծ, կարող են այնպիսի անձնազոհություն անել... Բայց՝ դա էլ կիսատ֊պռատ, ընտանիքում էլ են իրար լափում, բայց, բայց որ... Մի բան կա՛, չէ՛, որ մարդիկ մինչև հիմա մնացին, այդ բանը հիմա է՛լ պիտի լինի, չէ՛, ո՞ւր պիտի կորչեր, ո՞ւր է...

Մերթ գոռում էր, մերթ անցնում շշուկի։ Ինքը, Վահրամը, Հայկը կողք֊կողքի քայլում էին միջանցքով, Վահրամը լուռ լսում էր, Հայկն անընդհատ ուզում էր խոսել, բայց այդ աղջիկն իրենից էլ խելառ էր, նա ինքն իր ասելու բաներն ուներ, ու խռպոտ, ծխող աղջկա փչացած ձայնով խոսում էր ու իր սիգարեթն էր քաշում։ Խելառության առաջ մեզ մեծ ու իմաստուն ենք զգում։ Իր աշխարհում ամենափոքրիկ Հայկը հիմա մեծ ու ներողամիտ ժպիտ էր փոխանակում Վահրամի լուրջ ու ժպտուն աչքերի հետ։

Կինոնկարահանման լուսարձակների տակ՝ այսօրվա ամեն կատարվածը Հայկի համար կինո էր. այսինքն ուրիշներն էլ էին իրազեկ իր խոսք ու գործին, պետք էր ուրեմն մշակուն ու զգաստ լինել։ Եվ որ այդ լրջադեմ մարդու կողքին հիմա երկու գիժ են քայլում, կարծես փոխանցիկ դրոշ են վերցնում. և հատկապես այդ գիժ աղջիկը, որ հայտնագործություն էր։

— Հասկանում եք,— բողոքում էր նա, Վահրամի թևից կախված,— հասկանում եք, երբ մայրս հիվանդանոցում էր, ու բժիշկները նրան պատվիրել էին սև ձկնկիթ ուտել, որն արժեր կես կիլոն հիսուն ռուբլի, ես աշխատում էի գործարանում ու ստանում էի հիսուն ռուբլի, տատս ստանում էր հիսուն ռուբլի թոշակ, ու մենք ամիսը հիսուն ռուբլով էինք յոլա գնում։ Ի՞նչ էինք ուտում։ Պանիր, հաց, կարտոֆիլ։ Հասկանո՞ւմ եք, դա ի՞նչ էր կոչվում, անձնազոհությո՞ւն, իսկ ախր մենք բոլորովին էլ լավը չենք, մենք ինչ վատություն ասես կարող ենք անել, բայց մեզ ուրիշ բան պետք չէր, այդ ժամանակ մեր մտքովն էլ չէր անցնում, թե մեզ ուրիշ բան կարող է պետք գալ, ու դա ինչպե՞ս էր լինում, որ ուրիշ բան չէի էլ ուզում ուտել, հագնել, կինո գնալ... Խեղճ մարդկանցից ի՞նչ եք ուզում, խեղճերը տուն էլ չունեն, ախր, մարդ որ տուն չունի, մարդու բնակատեղին եթե բնակարան է, էդ մարդուց ի՞նչ մարդկություն եք սպասում — բայց էլի սպասում ենք ու լաց լինում, որ չկա։

Հետո, երբևէ, Հայկն արդեն կարողանում էր խմբագրել նրա ասածները, հասկանալ, թե նա ինչ է ասում, ինչի է ասում, բայց այդ փետրվարին՝ դա Հայկի համար անվերլուծելի գոռում֊գոչյուն էր, ու հայկենք այնքան քիչ էին գոռալով բան բացատրում, եթե Մարադոնան չէր խաղում, որ Հայկը միանգամից սիրահարվեց այդ գոռոցին։

Ժապավենը եկավ։ Լուսարձակները կուրացրին նորից, արդեն քիչ խունացած օրվա մեջ, ու Յուրան իր ասելիքն առաջ տարավ.

— Ես,— հաչելով ասաց նա,— գտնում եմ, որ եթե մեր կյանքն այդպես է դասավորվում՝ ուրեմն մենք պիտի տակից դուրս գանք։ Ի՞նչն է քո համար ամենաթանկը։ Հոգուդ ազատությո՞ւնը։ Ուրեմն, եթե այսօր այդ ազատությունը ձեռք է բերվում փողով՝ պետք է ունենանք փո՛ղ։ Եթե ձեռք բերվեր ուրիշ բանով՝ պիտի ունենայինք ուրիշ բան։ Ասում եք, փողո՞վ եմ ընդունվել։ Որովհետև ընդունվելու համար ինձնից պահանջել են ո՛չ թե ուրիշ բան, այլ — փո՛ղ։ Իմ հերն ինձ «քսանչորս» է նվիրել։ Որովհետև՝ ես նրա որդին եմ։ Նա ինձ համար է այս աշխարհում։ Ասեի՝ մի՞ առ։ Պե՞տք չի։

Լսարանը դժժում էր։ Հայկը ձեռք բարձրացրեց։

— Խնդրեմ, Հա՛յկ,— ասաց Վահրամը։

— Իմ կարծիքով, մարդը եթե վատը լավից տարբերել չի կարող՝ ուրեմն դեռ երեխա է,— ասաց Հայկը։— Կամ հավես չունի մտածելու։ Դա արդեն եղել է։ Ֆաշիստական Գերմանիայում թույլատրեցին չմտածել։— Նա շփոթվեց, ասելիքը ռուսերեն էր, հայերեն թարգմանել չէր հասցնելու, կարմրեց, բայց՝ շարունակեց ռուսերեն.— «Ես ձեզ ազատում եմ խիղճ կոչված այդ պատրանքից», ասաց Հիտլերը։ Եվ ինչ դուրս եկավ դրանից...

— Կարելի՞ է քեզ մի հարց,— բարկացած գոռաց Յուրան։

— Ի՞նձ,— շփոթվեց Հայկը։— Այո։

— Դու երբևէ ծեծ կերե՞լ ես։

Լուսամուտագոգին կիպ տաբատով մի աղջիկ էր նստած, երկար ոտքերը կախ, ու խաղում էր կրծքին իջնող մանյակի բոժոժների հետ։ Երկար մազերով ու երկար քթով, կամար հոնքերով մի հոյակապ աղջիկ էր, նրբին, ասես վրացուհի լիներ։ Հայկը մի քիչ երկար էր նայել աղջկան։ Զգաց, գլուխը բարձրացրեց, ուղիղ Հայկի աչքերի մեջ նայեց։ Հայկն աշխատեց չփախցնել հայացքը։ Ցուցամատը քունքի մոտ պտտեցրեց։ Հայկը մեռավ։ Աղջիկը կռացավ ու իր ոտքերի մոտ նստած արծվաքիթ աղջկան բան ասաց։ Սա չտեսնող հայացքով նայեց Հայկի կողմն ու դարձավ Վահրամին։ Հայկը հանկարծ տեսավ, որ դա հենց գլխավոր դերակատարուհին էր։

— Մի երկու խոսք էլ ե՛ս ասեմ,— հանկարծ ասաց նա։

— Էսքան ձեզ լսեցի, մի երկու խոսք էլ ես ասեմ։ Զզվանքս եկավ։ Ախր դուք Նիկոլի թվից խոսում եք֊խոսում, իսկ աշխարհը չի փոխվում, է՛։— Երևում է, ինքն իրեն զսպում էր, բայց հանկարծ չդիմացավ։— Ախր մարդու էստե՛ղ, էստե՛ղ,— նա ուժգին խփեց կրծքին։— Ախր մարդու էս բանո՛ւմ — մի բան պիտի՛ լինի, թե՝ չէ։ Ախր էդտեղը — բութ քար հո չի...

 

* * *

Դասամիջոցին, իր ֆակուլտետի քարե մասնաշենքի միջանցքում ծխողներից մի երկուսի կողքին կանգնած, Հայկը պատմում էր.

— Իրենք ուրեմն մի գիժ հորեղբայր ունեն, որին գժանոցում են պահում ընդհանրապես, բայց կիրակի օրվա առթիվ վերցրել են հետները՝ սայլակով գնացել են քաղաքից դուրս։ Ճամփին մայրն ասում է, որ ժամանակն է սայլակը կանգնեցնելու, հորեղբոր համար։ Պապն ու հորեղբայրը դուրս են գալիս, գնում են դաշտի մեջտեղը կանգնում ու միզում են, իրենց առջևը փռվող չքնաղ տեսարանից զրուցելով։

— Վերջացրի՞ր,— հարցնում է պապը, շալվարը կոճկելով։

— Այո,— ասում է հորեղբայրը ու ոտքը շան պես թափ է տալիս։

Պապը նայում է՝ հորեղբայրն առանց շալվարն արձակելու էր միզել։

—... Էլի պատմո՞ւմ ես,— մեղադրեցին նրան։

— Երեկ դասի ժամին ո՞ւր էիր։

— Նայում էի, ինչպես են կենսաբանականում կինո անում։

— Հետո՞, նկարվեցի՞ր։

— Մի փոքրիկ մասում։ Բայց չգիտեմ, վերջնական տարբերակում լինելու եմ, թե չէ։ Երևի՝ չէ։

— Ինչի՞ ես այդքան համեստ։ Մորդ ասա, թող քեզ գլխավոր դերում նկարել տա։

Զզվելի ժպիտը սպիտակեղենով պարանի պես մի շենքից մյուսը...

— Իմ մերը մեր չի, մայրիկ է,— ասաց Հայկը։

 

* * *

— Կոշիկներս հանի՛ր,— մայրը ձգում է ոտքը։

Հայկը խոնարհ կռանում է։

— Ուտելու բան կա՞։ Չէի՞ր կարող մի քիչ երշիկ առնել։

— Ես նոր եմ տուն մտել,— ասում է Հայկը։— Ինձ համար ձվածեղ սարքիր։

— Ես ուժ չունեմ։ Ինքդ սարքիր։

— Հետո՞։ Ի՞նչ կար ձեր աշխարհում։

— Արմենի ֆիլմի համար վերնագիր գտիր։

— Ֆիլմն եք սարքում, ուրեմն։ Դուրդ գալի՞ս է։

— Օֆ, եսիմ։

Մի բան ծամելուց հետո.— Ես գնացի քնեմ,— ասում է մայրը։— Ճաշ սարքելու ուժ չունեմ։ Ամանները կլվաս։

— Հերը սոված կգա...

— Մի բան տուր թող ուտի։

Անհամ հացն ու հոլանդական պանիրը բերանում կիսակուլ՝ մայրն ահա քնած է, աժդահա կատվի պես կուչ եկած, ու Հայկը ծփացող թեթև ծածկոցը բերում պարաշյուտի պես դժվար իջեցնում է մոր բարձր կոնքի վրա։

— Մամ, արթնացիր, մամ։ Հյուրեր ունենք։ Արմենն է եկել տղերքի հետ։

— Օֆ, թող գնան,— մնչում է մամը։

— Ինչպե՞ս գնան, արդեն եկել են։ Վեր կաց, մամ, ամոթ է։

Իրենք գալիս են ու իրենցով կամաց֊կամաց լցնում հյուրասենյակը, նստում բազմոցին, աթոռներին, ընկղմվում բազկաթոռների մեջ, թերթում սեղանին նետված գունազարդ ամսագրերը, սուրճ աղում իրենց համար, իսկ Հայկը լողում է ու աշխատում բավարարել, մատուցել, գոհացնել, և բոլորը, անխտիր բոլորը սկսնակ տաղանդներ են կամ չստացված տաղանդներ, ինչպես նաև իրենց հետաքրքիր կանայք... Ակումբը համբերատար կատարում է իր ամենօրյա պտույտը, ու Հայկն ընկղմվում է այդ գոլ հորձանուտը, որ տիեզերքներում Հոլիվուդ է կոչված եղել, իսկ մեր հափ֊հավասար, տաշած֊ձևած տուփի մակերևույթին մի ելուստիկ է՝ ծփանք, որ համընդհանուր հարթության դեմ աշխույժ ստեղծագործ կյանք է խորհրդանշում. սկսնակ տաղանդներ ու չստացված հանճարներ, ինչպես նաև իրենց կանայք...

Սուրճի գավաթին ընկերացած՝ Հայկն իրենց առակների ու զրույցների հետ է, ծիծաղ ու ցավ է ապրում իրենց աշխարհի ծիծաղելի ու ցավոտ կողմերի հետ, և հանկարծ՝ գյուտը. իր կողքին նստած լուռումունջ աղջիկ Արմինեն երկար պարանոցը թեքել՝ իրեն է դիտում, «Իսկ դուք մուզիկա ունե՞ք», «Ունենք, ասում է, բայց մի քիչ հնաոճ, Շառլ կուզե՞ս լսել», «Այո, իհարկե, Շառլ», և Հայկը գնում֊պրպտում֊գտնում է իր սիրած սկավառակն ու միացնում է սարքը։

— Դու այս աշխարհում քո բանն ու գործն ունե՞ս, գոնե ինչ֊որ բան, անելիք...— տևում է հարցը կասկածատանջ, նրա թիկունքը գրկած պտտվելիս, խեղդվելով կնդրկի հոտից.

— Իհարկե, ես երգեր եմ գրում,— ասում է, ու կասկածն իբր հանգստանում, ցամաքում է, ու սրտի վրա կաթում է իբր մեղր։

— Իսկ ես կինո եմ նկարելու։

Հետո, կարծես հարցերն իսկապես լուծված են, քրտնքոտ իր ձեռքով Հայկի ձեռքը բռնած՝ Արմինեն երկար մի բան է բացատրում, ու Հայկն աշխարհային թախծի մեջ բլթբլթացնելով խուփաչք լսում է այդ ծանրումեծ բացատրությունը, և մտքինը՝ «ամոթ է, պետք է վեր կենալ ու թոթափել, սա ի՞նչ մանր֊բուրժուական երջանիկ մածուկ է», իսկ Արմենի ֆիլմն այդ ընթացքում անկանգ առաջ է պտտվում, և ակումբում նստածների զրույցների պատառիկները...

— Հակոբ Քերոբիչը նորից բացեց իր սիրամարգի պոչը ու...

— Դե, գիտես ինչ, երբեմն՝ խեցգետինն էլ ձուկ է...

Եվ՝

— Տանջանք, տանջանք, տանջանք,— ձգում է Արմինեն, կարծես ձգմգելուց այդ բառով ավելին կասվի, քան կա։

 

* * *

«Տասը միաժամանակ շարժվող գրիչ անգամ բավական չէր լինի հաստ ու ժանգոտ փշալարերի միջից դուրս ուռչող պատկերի համընդհանուր բազմազանությունը արտահայտելու»։

Պատկերացրու մի ուռուցք։ Դու ինչպե՞ս ես պատկերացնում քաղցկեղը։ Պատկերացրու, որ աշխարհի քարտեզից ամեն ինչ սրբես, մնա գետերի ոստայնը, կարծես երակների կծիկ։ Հիվանդությո՞ւնն էլ ստոր լինի։ Գալիս֊խփում է աննկատ... Գիշերները պառկած, հիվանդոտ մարմնիս ամեն մասը մեկ առ մեկ մտովի շոշափում ու սիրում ու զգում եմ. մի տասը տարի՝ ու քաղցկեղն ինձ կուտի։ Լա՛վ, հերի՛ք դուրս նայես, մինչև հիմա չկա՝ էլ չի գա... նրա գալն ավելորդ կլիներ։ Մենք էստեղ նստած խոսում ենք, որ ինքը կա, էլ ինքն ինչի՞ է պետք։ Կարդում ենք «ճակատագրի հարված», «բախտ», բան՝ ուղղակի սովորական բաներ են, բայց ի՞նչ են՝ հեչ պետքներս էլ չի, մտքներովս էլ չի անցնում, թե մեզ կարող են կպչել, մինչև՝ չեն կպչում իսկականից... Էլի սուրճ վերցնե՞մ։ Չի՛ գա, չի՛ գա, ես որ ասում եմ՝ գիտեմ։ Հազար հոգու պիտի բավարարի, մեզ պես հազար հոգի հազար սրճարանում նրա գալստյանն է սպասում։ Որտեղի՞ց։— Արի զանգահարենք Ազնիվին։ Գուցե նրա՞նց տանն է։

— Ի՞նչ կարիք կա։ Եթե ուզեր՝ կգար, չի ուզել՝ ուր էլ լինի, չի գա։ Մեզպեսներն իր ինչի՞ն են պետք. ժամերով նստած ոչինչ չենք անում, իրեն ենք սպասում։ Օրերով։ Էն անկյունում նստած աղջկան տեսնո՞ւմ ես։ Էն որ ծխամորճ է ծխում։ Կտրուկ մի շրջվիր, կնկատի... Տեսնես ինչի՞ է ծխամորճ ծխում։— Որ վրան նայես։— Իմ նայելն իրեն էդքան պե՞տք է։ Իրեն, երևի, կրկին Տալիթա է զգում՝ հնօրյա պչրուհի, մեղքի արդյունքների քարվանը՝ փեշից կախ։ Գոռում֊գոչյուն, լացուկոծ, իսկ վերևում՝ չքնաղ հայացքն ու ծխամորճի մուխը... Կամ էլ՝ ծխում է, որ հետո ինքն էլ քաղցկեղից չքվի։ Բայց դու մի էս ծուխը տես ու էս նստածներին։ Ավտոմատ լիներ՝ քաշեի բոլորին մի հարվածով...— Մեզ էլ հետը։— Մեզ էլ հետը։ Չէ, մեզ՝ չէ, մենք գոնե զբաղմունք ունենք, Արմինեին ենք սպասում։— Իրենք էլ են սպասում։— Իրենք էլ... Մի տարբերություն կա. մենք՝ մենք ենք, իրենք՝ մենք չենք։ Մեզ չեն թալանել, չեն խփել, չեն սպանել։ Իրենց են թալանել և այլն, իսկ մենք նստել «ցավակցել» ենք։ Մենք ընթերցող ենք։ Մե՞զ ինչ, թե հետո ինչ է լինելու։— Արի տուն զանգահարենք։

— Տո՞ւն։ Ի՞նչ կարիք։ Ինքն արդեն տնից փախել է։ Էսօր էլի լցվել են իրենց այսպես ասած տուն կոչվածը, մոգպետների պես նստոտել են թասի չափ մեծ մոխրամանի շուրջբոլորը՝ ինքն ու ընկերուհիները։ Հետո, գիտե՞ս, էս սրճարանի պես ծուխն ու իրենց մոխրամանն է լողում՝ պռնկեպռունկ լի, ու իրենց երեսներն են հանկարծ հայտնվում՝ մոխրամանի պես կլոր, ուռած, ու անհետանում... Ու իրենց խոսելիքը.—... կանչեց իր մոտ... մագը վերցրինք գնացինք... կիսամութ սենյակում... պատերին սպիտակ ոտնահետքեր... մի երեք ժամ էլ այդտեղ վեր ընկանք...

— Ինքն ինչպե՞ս է դիմանում։— Ինքը հենց դրանով էլ հատուկ է, որ իրենց հետ՝ իրենցից է ու նաև ինքնին ինք... Հետո դատարկ֊դատարկ ընկած է մահճակալին ու ուշքի է գալիս։ Մեջը՝ ծխախոտի դառը կեղտը։ Ու լսում է, ինչպես է մայրը հորը գզում. «Զզվել եմ, զզվել եմ, զզվել եմ, դե, հոգնեցի, էլի, փող բեր, այ մարդ, փող...»։ Լսում է, լսում է, հետո փոստատարությամբ աշխատած իր խղճուկ վաթսուն ռուբլու կապուկը տանում֊դնում է մոր առաջ ու ինքը տնից փախչում։ Ու ամբողջ կյանքն այդպես փախուստ ու տունդարձ է։ Թեկուզ տուն չէ, եսիմ ինչ է, բայց՝ ո՞ւր պիտի փախչես։

— Հետո՞։

— Հետո արդեն փշալարերն են...

Ժանգոտ, կեղտոտ, ամեն մի ժանիքը հատուկ պոնտով տնկված՝ հատկապես քեզ համար... Այստեղից չես փախչի։ Այս աշխարհից այն աշխարհ անցնող մարդն ուրիշանում է։ Հարյուր հազար մարդասպան իրար գլխի, կամ՝ ատոմային սունկ — շատ ստոր բանը վեհ է նաև։ Հիտլերն օրինակ։ «Լինելով հանդերձ անկասկած ստոր ու տգեղ պատճառների հետևանք, այդ պատկերը վեհանում էր իրենով արտահայտվող ու իրեն բացասող գաղափարի շուքի տակ»։— Ավտոկայանում «Ժիգուլիների» վաճառքի օրն էր։

Այդպես, երկու շաբաթը մեկ, նորիկ չօգտագործված ավտոները լցվում էին ցանցապատ հրապարակը, ու հետո մեկ օրում այն նորից դատարկվում էր ու նոր հարյուրների սպասում։ Ուր էր կորչում այդքան մեքենան՝ աստված գիտի։ Թվում էր, եթե դրանք բոլորը կուտակվեին միայն մեզ մոտ՝ քաղաքը կպայթեր, կապերը կքանդվեին, մեքենաները դուրս կթափվեին տոպրակից թափվող խորանարդիկների պես։

Մի քանի խարխուլ շինություն դուրս էր ցցվել մարդկանց միջից։ Եվս երկու վաճառքի օր՝ ու շինությունները փլվելու էին, ուռա՛։ Ինքնաքանդ այդ միջատներից ամեն մեկը, սակայն, պատկերացնում ես՝ մարդ էր, իսկական, լուրջ, իր կյանքով լի, զեռուն մարդ էր, ամեն մեկն իր կոնկրետ, հատուկ բանին էր. կաշառում էր, կաշառվում, համաձայնագիր կնքում, ձեռք սեղմում, մեքենա ընտրում, ատամները ստուգում, խոտանում, գրանցել փորձում, իրպեսների բազմության միջով անցնել չէր զորում ու գլխների վրայով էր սկսում սողալ։ Նրանց քանակն ու շարժունակությունը՝ նրանցից յուրաքանչյուրի կոնկրետ առանձնությունն ու բոլորի կուտակումը — ապշեցուցիչ զարմանալի էին։ Առավել զարմանալին այդ խլրտուն խառնամբոխի երեսներն էին, և, դրանց տակ՝ մարմինները, բոլորը՝ նույնը, այդքան շատ՝ նույն բանից։ Եվ աշխատողներն էլ կարծես արդեն գնած գնորդ լինեին — երջանիկ, վստահ, անսասան, կաշառքը սահմանվածից պակաս չընդունող... Ափսոս, հնարավոր չէ նկարագրել այդ երեսներն առանձին֊առանձին. ասենք, եթե տիեզերական մի ոտք իջներ ու դրանց տրորեր, հո չէ՞ր նայելու, թե ում է տրորում, հեռուստատեսային ատլասե փայլփլուն շալվարով երկարոտն սաքսոֆոնիստ նեգրերի՞ մրջնանոցը, թե՞ — սովորական հայկական չսափրված առօրյա ռեխեր, աշխարհում հենց կոնկրետ իրե՛նց համար ստեղծված ավտոմեքենային՝ դիակների հաղթահարման գնո՛վ թեկուզ տիրանալու վճռականությամբ դրոշմված։

... Բայց տիեզերքից նայելիս, մանավանդ ներսում քիչ առաջ զգացած զզվանքից հետո, այդ պատկերն իր հանրագումարային շքեղությամբ շատ գեղարվեստական էր. գույնզգույն, պատրաստակամ շարված ավտոների շուրջ խլրտող՝ սև, մանրիկ մարդկային որդեր։

Աստծո ձեռն ամպերից ներս խցկվեց, կաթսայի միջինը խառնեց, խառնշտեց, որդերից մեկին ջոկեց, տակը մի քառակուսի կարմիր «Ժիգուլի» դրեց ու ասաց «Քշի՛ր», ու հենց որ այդ սարդը պատշաճ փոքրիկ «մաղարիչը» դարպասը բացող անձնավորությանը պարգևելով դուրս մղվեց լույս աշխարհ՝ տրորվելիք մրջյունից դարձավ ամրոցի տիրակալ, և ավտոյի ղեկն ու յուրաքանչյուր բռնակ ու նստատեղի շոգ կաշվի պրկությունն իրեն տրվեցին, իր առջև փռվեցին մինչև վերջ, անվերադարձ, ինչպես ստրկուհին հերարձակ (ինչպես Հրանտը կասեր)։ Կայֆ է, չէ՞։

... Ձյունն արդեն նստել, չորացել, փողոցներում վերացել էր, մայթերին՝ սառույց դարձել, շենքից֊շենք ձգվող ամայի տարածություններում կուտակվել էր, որպես աղբի սպիտակ, գորշ, սև բլրակներ։

Արմինեն քայլում էր բլրակներով֊մայթերով։ Հագին երեք տարեկան իր վերարկուն, գլխին՝ տատի գործած տաք գլխարկը։ Արմինեն քայլում էր։ Վազելով էր անցնում փողոցները, շեղելով մեքենաների ընթացքները՝ արագ ու լարված տկտկացնում էր սառցակոշտերի վրայով, ձեռքերը գրպաններում՝ քայլում էր առաջ, էլի ինչ֊որ մեկին փրկելու, էլի ինչ֊որ սրճարան։ «Ինչո՞ւ ես ապրում»։ Ուզում էր հասնել, բռնել անցորդներից յուրաքանչյուրի օձիքը, թափ տալ յուրաքանչյուրին շան լակոտի պես ու գոռալ աչքի մեջ. «Ինչո՞ւ ես ապրում»։ Գուցե կարթնանա՞ն։ Մտահոգ, քայլում էր ուրեմն Արմինեն։ «Իմ գործն է։ Ինչպե՞ս թե իմ գործը չէ։ Հենց իմ գործն է, որ կա»։

Նոր կարմիր «Ժիգուլիի» երջանիկ տերն այդ կողմերում ավտո վարել էր սովորում։ Ընկերը կողքը նստած՝ հրահանգում էր... Դեմները կտրեց մի այլ «Ժիգուլի». «Ա՛ջ պահիր», գոռաց ընկերը, «արգելա՛կը սեղմիր», բայց աջի փոխարեն հիմարը ղեկը ձախ պտտեցրեց, ավտոներն իրար կպան, քսվելով անցան, դիմացից եկողը դեռ մի քիչ էլ իր կտրուկ շրջադարձը շարունակեց, ելավ ճամփից դուրս կեղտաձների մեջ ու շուռ եկավ։

Մի պահ ամեն ինչ լռեց։ Հետո՝ շուռ եկած ավտոյի դուռը բացվեց, միջից դուրս սողոսկեց ետևի նստածը։

«Արա՛, էս ի՞նչ արիր դու։ Ի, արա, վա՛յ արա։ Արա, բա մենք վարի էինք գնում։ Հլա արի տեսնեմ ո՞վ ես, արա, անգրագե՛տ»... Արդեն իրար էին հասել ու՝ ծեծկռտուքը, և համընդհանուր խառնաշփոթին մեծ հաճույքով շտապեցին գումարվել անցորդները, թաղի տղերքը, երեխա֊մերեխա, և արդեն ամբողջ թաղը ոտքի կանգնեց։

— Էդ ի՞նչ է եղել։ Ճամփա՛ տվեք,— վրա հասավ Ֆելոն։

Մասնագետ աչքով ամեն ինչ իսկույն հասկացավ, մխրճվեց, հրապարակ ելավ, ծանր ու դժվար մի շարժումով իրարից բաժանեց իրար վիզ խեղդող վարորդներին. «Ցրվեք, ցրվեք, քանի շուխուռը շատ չի՝ մի հավաքվեք, լավ, խփել են, նայելու ի՞նչ կա». գործի անցավ ղեկավարի, կազմակերպչի, թաղի հարգված տղու արտահայտիչ վստահությամբ, բոլորին ստիպեց տեղ բացել, լծվեցին ավտոներին, շուռ եկածը ոտքի վրա դրին, գլորելով տարան մոտակա բակը մտցրին՝ միլիցու աչքից հեռու։

Վազելով եկավ պուճուր Սուրիկը.— Ֆելո՜, Ֆելո՜, Ֆելո՜, Ֆելո՜, Ֆելո՜,— գոռալով, լացակումած, կոկորդի միջինը կուլ տալով, բռնեց Ֆելոյի ձեռքը, քաշեց, ետևից քարշ տվեց Ֆելոյին, անխոս շան պես, որ կլանչում ու բերնով ձեռդ քաշում է՝ ու հասկանում ես, որ հենց այնպես չի, բան է պատահել, ու վազում ես ետևից...

Ճամփեզրի փոսի մեջ անշարժ ընկած էր Արմինեն։

— Մեքենա բռնիր,— ասաց Ֆելոն ու ինքն արդեն թռել էր ներքև, արդեն Արմինեին ձեռի վրա առել դուրս էր ելնում, դժվարությամբ, սայթաքելով ելնում էր կախ զառիթափով, ծանր բեռը ձեռին, բայց իսկույն ելավ ու վազեց առաջ, պիտի ելներ, ճար չկար, ինչքան էլ հողը փախչեր ոտքի տակից՝ ոչ բեռն էր մի կողմ դնելու, ոչ ընկնելը՝ վարիանտ. մարդ էր ձեռքինը. Արմինեն էր։

— Կանգնի՜ր,— Սուրիկը շնչակտուր հասավ, «Մոսկվիչի» ճամփան կտրեց։ «Մոսկվիչը» դժգոհ կանգ առավ, հայհոյանքը բերնում։ Տեսնելով ուշագնաց աղջկան ու Ֆելոյին՝ տեղից պոկվեց ու քշեց֊փախավ։

— Ե՛ս քու։ Կբռնե՛մ մի օր,— ատամների արանքից — Ֆելոն։

Հաջորդ ավտոն երևաց՝ Սուրիկն ուղղակի վազեց ընդառաջ։ Ավտոն արգելակեց, երբ Սուրիկի ձեռքերը — կապոտին։

— Գի՞ժ ես ինչ ես,— դուրս թռավ վարորդը։

Ետևի դռնից խցկվեց Ֆելոն, Արմինեն ձեռքին։— Հիվանդանոց քշիր,— հազիվ լսելի։

Ահա թե ինչպես եկավ հիվանդանոցը։

 

* * *

— Հետո՞։

— Էլ ի՞նչ հետո։ Չարքերը մի կողմից, բարքերը մի կողմից՝ պարան են քաշում. ով՝ ում, ով՝ ում։

Քայլում է Հայկը մի դատարկ դահլիճից մյուսը, խույս տալով անհուն վերևներում կախված ստալակտիտների կաթոցից, դահլիճների շղթայի ամեն օղակն առանձին դնգդնգում է Հայկի քայլքից, սև լուռ ամբարձիչները տխուր կախել են զիգզագ վզները, անջատված լուսարձակները ձեղունի տակ ճոճվում են սարդոստայնի բջիջների պես, հսկա կողպեքները հսկում են աջ ու ձախ ճյուղավորվող դահլիճների անգործ անձեռնմխելիությունը, բայց Հայկի փոքր եղբայրն ընկերոջ հետ կիրակի օրերը թաքուն այստեղ է սողոսկում ու թափոնների մեջ վխտում, ու Հայկը գիտի, թե կողպեքների ետևում ինչ չինական հրաշալիքներ կան. վերջին անգամ ծանր ու հաստ փայտե ոտք էին գտել, կոճկելու գոտիներն էլ վրան.— քարշ էին տվել տուն... Սրահների շղթան վերջացավ միջնաբակով, միջնաբակում ավազան կար ու խաղողապատ նստարաններ, ավազանում՝ կենտ հատիկ ոսկե ձկնիկ ու կանաչ մամուռ։ Մի հատ էլ պատ կար դրախտային այդ անկյունում տնկված։ Պատին գրված էր. «Պահպանվում է պետության կողմից»։ Լուսամուտները վարագուրված էին։ Դուռը՝ փակ։ Պատի ետևը՝ էլի դրախտ պարտեզն էր։ Կռիվ կինոներն այդ պատի շուրջն էին նկարում։

Հայկը ետ նայեց՝ սպիտակ, հառնում էր դատարկ չօգտագործված դահլիճների շղթան — նաիրյան Հոլիվուդը։ Առջևում՝ խաղողների մեջ թաքնված մի փոքրիկ տնակ էր, լուսավոր լուսամուտ։ Հայկը կարդաց. «Ձայնամփոփման դահլիճ»։

Նախասրահում էլի թունդ վեճ էր։

— Հրեական առակի շարունակությո՞ւնն է։

Հայկը տեղավորվեց անկյունում նետված փայտե թամբի վրա։

— Ո՞ւմ է պետք լեզուն, մարդու ինչին են պետք բառերը՝ չեմ հասկանում։ Ինֆորմացիայից դենը՝ բառերն ավելորդ են, լուծելու պես բան են, հա ծորում են ու ծորում, հա ծորում են ու...

— Հիմա ի՞նչ ես առաջարկում, ելնենք բարիկադների վրա՞։

— Ես երբեք չեմ առաջարկի ելնել բարիկադների վրա, որովհետև հետո երբևէ նորից պետք կլինի ելնել բարիկադների վրա, իսկ դա ձանձրալի է։ Բարիկադների դարն անցավ։ Դրոշակներ, առաջնորդներ, մահ առաջին իսկ կրակոցից՝ անհետաքրքիր է։

— Տնտեսակա՛նը, տնտեսակա՛նը շոշափեք...

— Բայց դու ուզում ես լավ ապրել։

— Ես կուզեի այն, ինչ ինձ — հաճելի է։

— Դու կուզեիր սեր ու նորից սեր, աղջիկ ու նորից աղջիկ, ջինս ու նորից...

— Եվ՝ առողջ զավակ, և՝ սեփական ինքնաթիռ Լուվրի նոր ցուցահանդեսը տեսնելու...

— Ամեն օր մարմնամարզությամբ զբաղվել, ինչ է որ կարենաս մեկնումեկին ծեծել՝ ձանձրալի է։

— Դե եկեք չապրենք, եթե ամեն ինչ ձանձրալի է։

— Չէ, ինչի՞, էսթետ եղիր, կյանքի գեղեցկությունը դիտիր ու կայֆ բռնիր...

— Դու չես ջոկում, ֆուտբոլից կայֆ բան՝ էս աշխարհում յոխտուր...

— Յա՜։ Բա դու ինչի՞ ես ծնվել։ Ասա՛, բա դու արժանի էի՞ր, որ էս տեսքով աշխարհ գայիր ու ասեիր՝ բարիկադ յոխտուր, իքիբիր.— Արմինեն խփվեց պատեպատ։ Հայկը բռնեց նրա թևը, որ հանկարծ չխփի֊սպանի ֆուտբոլասերին։

— Իբր թե իմ հերնումերն ինձ հարցրել են... Իրենք կայֆ են բռնել՝ արգասիքն էլ ես եմ ծլել...

— Դրական ծրագիր չկա, դու էլ չունես, Արմինե, էնպես որ վեր ընկիր տեղդ...

— Դե եկեք չապրենք։

Հայկը երբ նայեց ժամացույցին՝ իր գալուց արդեն երեք ժամ էր անցել։ Ազնիվը դեռ չէր վերջացրել ձայնագրվել։ «Սրանք ուրեմն միշտ էլ ա՞յս արագությամբ են աշխատում»,— մտածեց Հայկը։

Մութ դահլիճում, էկրանի դեմ կանգնած, նայում էր Ազնիվն ուղիղ իր առջև և խոսում։ Ու չէր ստացվում։ Ինչ էլ անում էր, ինչ էլ չէր անում՝ էկրանի Ազնիվի կարճ խոսքին իր բերանի շարժումները չէր կարողանում հարմարեցնել։ Քրտնել էր խեղճը։ Համառ, հոգնատանջ՝ ձգում էր գոտին րոպե առ րոպե իջնող փորի վրա ու նորից փորձում։ Հաստ վիզը լարում՝ սպասում էր, երբ էկրանը դարձի կգա, ու իր խոսելու պահը նորից կհասնի։

... Արծաթե երկար թելիկներից հյուսած նուրբ, խճճված ու բարդ ապարանջանի պես՝ կարկաչում էր դաշնամուրը մեկնումեկի ամուր ձեռքերին հնազանդ։ Երաժշտությունը լսվում էր հյուրասենյակից, առկան այնինչ ընդամենը նախասենյակն էր՝ զարդանախշ պատերով, երկրորդ հարկ ելնող լայն գորգածածկ սանդուղքով, հյուրասենյակի դռան բաց ճեղքից հասկացվող՝ դահլիճային դատարկ շքեղությամբ... Ուզում էիր շարժվել ներս, որտեղից հորդում էին հնչյունները, աչքերով այդ շքեղությունը կլլել էիր ուզում, բայց ստիպված էիր բավարարվել մատուցվածով. փայլփլուն նախասենյակի կիսատ մի մասով։

Երաժշտության մեջ սողոսկեց հեռախոսի ջինջ զրնգյունը։ Դաշնամուրը լռեց։ «Ալո՞։ Մի րոպե», ասաց աղջկական ձայնը։ Դռան մեջ երևաց երկայն, պարահանդեսային քուլա֊քուլա, ջրվեժի պես ալիք֊ալիք ներքև գահավիժող շորով, ամուր ձեռքերով Ելենան, մտավ նախասրահ, հենվեց պատին ու...

— Պապա։ Քեզ։

Փոքրիկ քայլերով սանդուղքից իջավ Ազնիվը։

... Մի այլ կտոր, դարձյալ նախասրահից, բայց, ավաղ, ավելի սուղ, ավելի մութ. հնաոճ թանկարժեք գրասեղանին դրված է հեռախոսը, Ազնիվը վերցնում է լսափողը։ Բարակ ձայնով մի երկու բացականչություն, հետո՝ միանգամից մի ամբողջ ֆրազ.

— Նա լավ տղա է, թող ապրի։

Անշտապ, բարակ ձայնով։

Կախում է լսափողը, գրասեղանի դարակն է բացում, միջից վերցնում է բանալիների կապուկը և բնակարանից դուրս է գալիս։ Արծաթյա երաժշտությունը վերսկսվում է։

Գիշերվա մեջ մարմրում են վառելիքի լիցքավորման կայանի նեոնային լույսերը։ Սև «քսանչորսն» անաղմուկ մոտենում է ու կանգ առնում։ Եգիպտական փարավոնի պես անշարժ Ազնիվը նայում է ուղիղ առջևը։ Աշխատողը վազելով մոտենում է, բարևում կիսատ իջեցրած ապակով լուսամուտից, դեմքը մոտեցնում՝ ուրիշ կարգադրություն կա՞։

— Ինչպե՞ս ես։— Ազնիվը։

— Շատ շնորհակալ ենք, ձեր շնորհիվ լավ գործի ենք, աշխատում ենք,— ասում է։

Ազնիվը ձեռքի փափուկ, կարճ, լայն ափով երեք անգամ թեթևակի թփացնում է աշխատողի այտը։

— Դու լավ տղա ես։ Ապրի։

Սև «քսանչորսն» անաղմուկ տեղից շարժվում է։

Մի մութ անկյունում, լապտերի անբնական լույսից այն կողմ, քարե պատի ու կապույտ մթության արանքում Արմինեն նստում է մոտեցած սև «քսանչորսը»։

—... Մի տատիկ կա, արդեն ինձ ճանաչում է, ամեն գալուցս իր տղայից նամակ է ուզում։ Չէ՛, ասում եմ, տատի՛, չկա՛։ Դե մյուս անգամ անպայման կբերես, ասում է։ Երեկ մի մարդ փող էր ուզում տալ։ Ձեռքս էր խոթում ու զարմանում, որ չեմ վերցնում։ Պիտի վերցնեի, չէ՞... Բայց ես ի՞նչ անեմ, չեմ կարողանում... Իսկ դուք ինչի՞ եք միշտ այդպես լո՞ւռ։ Ձեզ երևի հետաքրքիր չէ, ես երևի ձեզ ձանձրացնում եմ, հա՞։ Դե մի բան էլ դուք ասեք, թե չէ անընդհատ ե՛ս հա ե՛ս...

Ազնիվը կարճ նայեց աղջկան։

— Չէ, ինձ հետաքրքիր է,— ասաց իր բարակ ձայնով ու նորից դարձավ իր սև ղեկին ու առջևի սև մթությանը։

 

* * *

— Քաշող է, այնպես չէ՞։

— Քաշող է։ Քաշում֊տանում է։

— Լսեք, իսկ հետո՞։ Արմինեն հետո ի՞նչ եղավ։

— Դե հիմա եկեք նստենք զրից անենք, տեսնենք հետո ինչ եղավ։

...

— Այսպիսով, ես դիտեցի մեր ստուդիայում նկարահանած այս նոր կինոնկարը։ Դուք նույնպես դիտեցիք այն, և, երևի, յուրաքանչյուրդ նախօրոք պատրաստ էիք եկել այս կինոդահլիճը. պատրաստ՝ փնտրելու, փորփրելու և գտնելու ինչ֊ինչ արժեքներ, որովհետև (ես դա կարող եմ, ինձ թվում է, ասել բոլորի անունից) ձեզնից ոչ ոք, համոզված եմ, չէր կարծում, թե հեշտ կպրծնի. Արմենին դուք բոլորդ էլ ճանաչում եք որպես արվեստագետի և դե որպես մարդու։— Այդպես սկսեց իր նշանավոր «№1 կամ Երեք հակա֊Գ.» կոչված ճառը Հակոբ Քերոբիչը։— Ձգտելով ուրեմն երեկոյան այս կինոդիտումն իսկույն վերածել աշխատանքային պրոցեսի և ոչ ժամանցի՝ սկսեցի դիտել ես այս ֆիլմը։ Եվ երբ լույսերը վառվեցին՝ դժգոհությունը ճնշեց հոգիս։ Կանգ չեմ առնի այստեղ այն բոլոր թերությունների, անսարքությունների վրա, որոնք վերաբերում են ֆիլմի կոմպոզիցիոն, ձևային առանձնահատկություններին և սյուժետային զարգացման ընթացքին։ Ես, որպես գաղափարախոս, կուզեի միայն ճիշտ պատկերացման հասնել ֆիլմի գաղափարական ընդհանրացումների վերաբերյալ։ Կենսական արտացոլման էպիկայի կառուցման հնարավորությունների շնորհիվ՝ կինոարվեստը տարբերվում է մնացած բոլոր արվեստներից։ Ներգործուն միջոցների շարքում, երաժշտության, զանազան աղմուկների, խոսքի... և այլ կատեգորիաներին գերադասված՝ գոյություն ունի այնպիսի մի համապարփակ կատեգորիա, ինչպիսին է պատկերը։ Ի՞նչ է ֆիլմն առանց պատկերաշարի։ Ոչինչ։ Ձայների ու աղմուկների կիսաբովանդակ համակցություն։ Իսկ ի՞նչ է ֆիլմը պատկերաշարով։ Դա երազանք է, կախարդանք, իմաստակիր միավորների համադրման հնարավորությունների յուրահատուկ կալեյդոսկոպ, սինեմա֊տոգրաֆ, կարելի է ասել՝ կախարդական տուփիկ, տեղն մաժիկ...

Հայկն այդ ետֆիլմյան խորհրդակցությանը ներկա չէր։ Ֆիլմը թաքուն դիտել վերջացրել ու ճամփա էր ընկել տուն։ Հակոբ Քերոբիչի կնոջ հետ մի քիչ տեղ նույն ճամփով էին քայլում։

— Ձեր տպավորություննե՞րը,— հարցրեց Հայկը։

— Զզվելի։ Ես չէի կարծում... Մենք Արմենին այնքան լավ ընդունեցինք, նա շատ լավ, խելոք, գործունյա ընտանիքի զավակի տպավորություն թողեց մեզ վրա, նրա ֆիլմին հենց սկզբից հատուկ հնարավորություններ էին տրված, և հանկարծ՝ նա այդպե՛ս խաբեց, այդպե՛ս անիրավորեն... Ի՞նչ պիտի ասի խեղճուկրակ լիտվացի գյուղացին, երբ տեսնի էս... էս... Կասի՝ ուրեմն այս քոսոտնե՞րն են հայերը, որ անընդհատ գոռգոռում են «մե՜նք, մե՜նք, մեզ կոտորեցի՜ն, մեր առջև աշխարհը մեղավո՜ր է»... (— Գուցե դեռ ինչ֊որ բաներ փոփոխե՞ն,— բարձրաձայն մտորեց Հայկը)։ Փոփոխեն֊չփոփոխեն... Ի՞նչ է մնացել մեր ազգից։ Փոխանակ այսօր վերցնենք ու ներկայացնենք այն լավը, այն գեղեցիկը, որ մենք ունենք, որ մենք կառուցում ենք... Քո կարծիքով, մեր քաղաքում կինոյի արժանի փաստեր չկա՞ն։ Ի՞նչ կլիներ, օրինակ, եթե այդ վայրենի ավտոկայանի փոխարեն նկարեին մեր կամերային երաժշտության տունը... Այդ ի՞նչ երեխաներ են. այդ ի՞նչ աղջիկներ են։ Եթե ես մտածեի, թե իմ աղջիկը դրանց պես դասընկերուհիների հետ է շփվում... Այդ ծխելու տեսարանը... Բըռռռ...

— Ցտեսություն,— ասաց Հայկը։— Ես՝ այս կողմ։

— Ցտեսություն, ցտեսություն։

Գլուխը թափ տալով, կինը շարունակեց քայլել ու ինչ֊որ բաներ մռթմռթալ ինքն իրեն։

— Մեր հասարակությունը և դե մեր իրականությունը,— հայկական նռնագույն կինոյի բարձրաստիճան ներկայացուցիչների դռնփակ ժողովին ճառում էր Հակոբ Քերոբիչը,— կարիք ունեն ներգործուն, գաղափարակիր, դիպուկ արվեստի։ Իսկական արվեստագետի, այսպես ասած՝ ռեժիսոր֊մարտիկի, ռազմիկի գաղափարական դիրքորոշման հենակետը՝ իրականության գեղարվեստակա՛ն արտացոլումն է, նրա՝ գեղարվեստակա՛ն իմաստավորումը, այսպես ասած, ճշգրիտ, մշակված գեղագիտական դիրքերից... Այնինչ... Քիչ առաջ մեր աչքերն ընկալեցին սյուժետայնորեն անկապ, իրարամերժ, գեղագիտական արժեք չներկայացնող մի նյութ՝ չթխված, այսպես ասած, խմոր, որի դրվագներն այդ ամենին գումարած կարծես հատուկ ընտրված էին հակագեղագիտական հիմունքներից՝ դիտողին տհաճություն պատճառելու դիտավորությամբ... Ես չեմ ուզում կարծել, թե այդ հակագեղարվեստական նյութի հակագաղափարական մատուցումն իր մեջ առանձին միտումնավոր լիցք է կրում, թեև, մյուս կողմից, չեմ կարող չտարակուսել, թե այդ ինչպես պատահեց՝ մե՛ր ստուդիայում, մե՛ր իրականության մեջ՝ և այդպիսի — ֆիլմ։ Ո՞ւմ աչքից վրիպեց, ո՞վ բաց թողեց, ո՞ւմ մեղադրենք հիմա. հը՞, ընկե՛ր Արմեն։ Քե՛զ ենք դիմում՝ ես և իրականությունը.— ո՞վ է մեղավորը։

Եվ այլն, և նման բաներ։

— Ի, արա ո՞նց թե։

— Սպասիր և հուսա։ Հետո՝ առաջ եկավ պլանը։ Եթե չլիներ պլանը՝ տնտբաժնի պետը չէր խեղճանա և Հակոբ Քերոբիչին չէր հակաճառի և չէր առաջարկի այնուամենայնիվ, չնայած այդ բոլոր թերություններին, ֆիլմն ուղարկել Մոսկվա՝ հաստատելու։ Բայց որովհետև կար այդ չարաբաստիկ պլանը՝ տնտբաժնի խեղճացած պետ ընկեր Սիսակյանը մեջ մտավ ու դուրս բերեց ֆիլմը մայրուղի — դեպի Մոսկվա։ Էնտեղ ցույց կտան — կերևա։ Ամեն։

— ...

— Մա՜մ, ա՛յ մամ։ Բա որ ես մի օր մեռնե՞մ։

— Չես մեռնի, բալ ջան, ինչի՞ պիտի մեռնես, քո ժամը չի...

— Բա որ, բա որ... Չե՛մ ուզում, է՛, ախր... Բա Արմինեին հետո ի՞նչ եղավ։

— Արմինեն հետո լավացավ, խուզած մազերն աճեցին, խնձոր կերավ֊մոռացավ, առան֊տարան֊պաչեցին...

Զանգ. ֆիլմի սցենարիստը.— Լսիր, հիմա ֆիլմը լա՞վն է, թե՞ վատը։

— Լավը, լավը։

— Ես չէի էլ կարծում, թե վատը կարող է լինել։ Բայց այնքան խոսեցին, որ սկսեցի կասկածել՝ գուցե ինքս օբյեկտիվորեն չե՞մ կարողանում գնահատել։

Զանգ։ Ինքը Արմենը.— Լսիր, հիմա ի՞նչ անեմ։

— Դու՝ հանգիստ եղիր։ Քո՝ ֆիլմը լավն է։ Թող Հակոբ Քերոբիչը տանջվի։

Զանգ։ Ինքը, Հակոբ Քերոբիչը, արքայաբար համաձայն է վաղը նորից ֆիլմը դիտելու՝ նոր տեսանկյունից։

— Տեսնո՞ւմ ես, իսկ դու...

Ննջարանից՝ լացակում կանչը.

— Մա՜մ... Դե արի՛ է՛... Մա՛մ, բայց ախր ես ընդհանրապե՛ս չեմ ուզում մեռնել, երբե՛ք...

— Դու էլ ի՞նչ ես մեռնելուց կպել։

— Բա Արմինեն ո՞նց ընկավ ավտոյի տակ։

— Չես մեռնի, մի վախեցիր, մարդիկ չեն մեռնում, քնում են՝ ու հանկարծ ծաղիկ են զարթնում, ծառ են զարթնում... Դե, էլ չկանչես, զբաղված եմ, քնիր, քիչ մնաց Հայկին էլ արթնացնես...

— Մա՛մ, բայց ախր արյո՛ւն էր գալիս, է՛, արյուն էր գալիս, ու մուզիկան շա՜տ տխուր էր...

Այն, ինչ տեղի ունեցավ ընկեր Սիսակյանի հետ, հետագայում հայտնի դարձավ ամբողջ քաղաքին, որովհետև հաշվի մեջ մտան հեռուստացույցն ու ռադիոն։ Հենց այդ միջադեպի շնորհիվ դու, հարգելի ընկեր, կարող ես համոզվել, որ սույն տողերը գոնե մոտավորապես համապատասխանում են իրականությանը, և որ այն ֆիլմը, որի մասին պատմվում է, որի ընդհանրապես երբևէ ստեղծված լինելը կասկածելի էր թվում Հայկի ընկերներին, որի, վերջապես, հերոսուհին քիչ առաջ սուրճ էր խմել «Ակվարիումում»,— երբևէ իսկապես նկարահանվել է։

Խմուկ ընկեր Սիսակյանն ավտո է կանգնեցնում, կինոժապավենով արկղը դնում բեռնախուց, վարորդին ասում է «ես միլիցա եմ», նստում երեք֊չորս ժամ քաղաքով մեկ ման է ածում, համը հանում, օդակայան հասնելով էլ վարորդին ոչ մի կոպեկ չի վճարում, ինքնաթիռ է նստում թռչում Մոսկվա։ Վարորդն էլ իր շան բախտը հայհոյում, թքում գնում է տուն։ Ընկեր պետը գալիս է Մոսկվա, ասում են՝ «Ֆիլմն ո՞ւր է», ասում է՝ «Ի՞նչ ֆիլմ»։ «Մեր, մեր սիրելի, մեր խեղճ ֆիլմը,— ասում են,— ո՞նց տեղ հասավ»։ «Ի՞նչ ֆիլմ, կարգին ասեք բան հասկանամ»։ «Ընկեր պատասխանատու,— ասում են։— Որտե՞ղ է ձեզ վստահված կինոժապավենը»։ «Վայ, քոռանամ ես, Արմեն ջան, բա չես ասում՝ կինոդ մնաց էն բեռնախցում»։

Մյուս օրը ռադիոյով ու հեռուստացույցով հայտարարում են, թե՝ «Ով կինոն գտնի՝ թող բերի»։ Վարորդի որդիները ֆիլմը վերցնում գալիս են, թե՝ «Դուք սկզբից այդ մարդուն ցույց տվեք, նոր ֆիլմը ձեզ կտանք»։ Սրանց համոզում են՝ «Ախպեր ջան, մարդ է, էլի, խմել է մի քիչ, ներելի է, դուք ֆիլմը մեզ տվեք՝ հետո իր հետ կխոսեք, ֆիլմը պետական ապրանք է, մերը չի», բան, դես, դեն, մի խոսքով համոզում, կինոն ձեռներից առնում են, Սիսակյանին էլ ասում են՝ «Մենք քո կյանքը փրկեցինք — սպանելու էին»։ Խեղճը վախից մի ամիս Մոսկվայում նստեց...

 

Բ. Մոսկվան

 

Մոռացանք ուրեմն. ինքնաթիռը թռվռում էր օդային անդունդիկներում, Սիսոյի սիրտն իջնում֊ելնում էր ինքնաթիռի հետ, և մրափելով՝ երազ էր տեսնում մեր ընկերը։ Այդ աստիճան դաժան ու անխիղճ երազ խեղճ Սիսոն իր կյանքում չէր տեսել, և իր ողջ գոյության ոչ մի մասնիկով արժանի չէր այդպիսի վերաբերմունքի, և սիրտս մղկտում էր այդ մասին գրելուց, բայց ինչ անեմ, դա իր միջինն էր դուրս ծորում։

 

Երազը

Մի երազ — անեզր, անընդհատ, չգիտես խճճված, թե՝ հազար հատ, թո՜ւ, ամոթ է անգամ հիշելը.— ֆաշիստները թաքուն մտել էին ինքնաթիռ, օդաչուներին սպանել էին, ինքը՝ 14֊15 տարեկան ընկեր Սիսոն, նստարանի տակից ավտոմատը քաշեց ու... արյունը շաղվեց, ողողեց ապակիները։ Խուճապի մեջ խելքը գլխին մարդն էլի Սիսոն է,— իրեն հանձնարարված է թռիչքը շարունակել։ Ստյուարդեսի հետ օդաչուների ու ֆաշիստների դիակները դուրս են շպրտում, ստյուարդեսն ապակիները մաքրում է, ինքը նստում է ղեկի առջև ու... Չի կարողանում։ Ուղևորները ծափ են տալիս, հրավիրում են կարողանալու, ինքը ղեկն է պտտում, բայց դրանից ինքնաթիռն ազդվո՞ւմ է — եսի՞մ, գունավոր վահանակներից աչքերը շաղվում են, հիպնոսանում է, ու ի վերջո տեր է դարձնում այդ չկարողանալը — թող ուր ուզում է թռչի, միայն թե թռչի... Հանկարծ՝ ետևից՝ «ձեռքերդ վեր»՝ հարձակվում, ձեռները ոլորում են, բերդ են քարշ տալիս։ Ինքնաթիռն ուրեմն իջել է, ռադիոկառավարվող էր, իսկ դա՝ ֆաշիզմ֊մաշիզմը՝ իրեն էին ստուգում — կկարենա՞ թե ոչ։ Չէր կարեցել ինքնաթիռից գլուխ հանել, գադը. մութ խցիկում բերանն ունելիով բացում ու մեջն անվերջ ջուր են լցնում։ Իրենք լցնում են՝ ինքը դուրս է թափում, ինչքան լցնում են՝ այնքան դուրս է թափում, բայց արդեն բերնեբերան լի է,— գլխիվայր շրջում են, դատարկում, հետո հենց այդպես գլխիվայր կախած՝ շալվարն իջեցնում են ու...

Աղիքները շուռ տվող հարվածից ինքը վեր թռավ. ետևի նստածն ընդամենը ծունկն էր հարմարեցնում։

Սիսոն տեղն ընկավ ու նորից թաղվեց.— Ճռճռան շոգ կեսօր, նեղ նրբանցք, ինքը գլխաբաց վազում է, ճաղատն այրվում է, ուզում է շուտ մի տեղ մտնել այրվելուց փրկվել — դռները փակ են, լուսամուտները՝ վարագուրված։ Շոգ է՝ Արաբստան։ Փորը բլթբլթում է, Սիսոն վազում է ու կինոթատրոն փնտրում՝ հով անկյուն — շուրջբոլորն աֆիշներ են, դատարկ սպիտակ աֆիշներ, վրաները մեծ֊մեծ սև տառերով գրած է «ֆիլմ», «ֆիլմ», «ֆիլմ», իսկ ի՞նչ ֆիլմ — չկա, հազար հատ կինոթատրոն, հազար հատ աֆիշ, իսկ մտնելու տեղ — զրո,— ու Սիսոն վազում է, աջ կողմից՝ աֆիշ, ձախ կողմից՝ աֆիշ, աջ կողմից՝ «ֆիլմ», ձախ կողմից՝ «ֆիլմ», ուզում է ներս խցկվել՝ հնաոճ ռուս դռնապանը փակում է ճամփան.— Նելզյա. օչերեդ։ Թարսի պես պուլպուլակ էլ չկա այդ աշխարհներում,— խմես սիրտդ տեղը գա...

 

* * *

Շնորհիվ աշխարհը բացեիբաց ծակծկող ու որտեղից ասես դուրս չելնող պարույրների, որոնց նախորդ ոլորն աչքի առաջ ունենալը լիուլի է թվում և՛ այժմյան, և՛ քիչ հետո գալիք դիրքդ որոշելու համար, մենք, որքան էլ դա անցանկալի լինի, ոչ մի կերպ չենք կարողանում պարզորոշ չգիտակցել, թե ինչն էր սկզբում և ինչն էր վերջում, թե ինչով եղավ ամեն ինչ, և առանց ինչի չեղավ ոչինչ, ինչ որ եղավ։ Թե ինչպիսին էր կյանքը, և կյանքը մարդկանց լույսն էր։ Եվ լույսը խավարում լույս է տալիս. և խավարը չիմացավ նրան։ Պատմությունները հաջորդում են միմյանց, իսկ մեր պարույրն ուրիշ է, և թվում է, թե չափանիշներից մեկը՝ ոլորների միջև բացվող անդունդը կամ, ասենք, ոլորի տվյալ հատվածի պրկությունը, ստիպված ենք լինելու ինքներս սահմանել։ Ավելին, կա մի կասկած, որ խոսքը ոչ թե ինչ֊որ մի կտոր հատվածի գոտկաչափի, այլ մի ամբողջ, թեև փոքրիկ, բայց հստակ արտահայտվող ոլորիկի մասին է։

Հարգարժան գրիչ, ահա քեզ թեմա ծաղկելու համար։ Ահա — նախորդ ոլորը։ Այնտեղ, հեռվում — հաջորդն է։ Ներկամանն առջևդ է. հառա՛ջ։ Բայց գործը գնալով դժվարանում է։ Գնալով անհասկանալի է դառնում, պատմությո՞ւն է դեմներդ, թե՞ ընդամենը — «իստուար»։ «Իստուարները» — շշունջից շշունջ, ականջից ականջ, իսկ մարդիկ շատանում են, ականջները նույնպես, և պատմությունները քիչ֊քիչ դառնում են ընդամենը «իստուար»։ Եվ մուր ցանող ոչ մի գրչի հարց չի տրվել,— հարց, կասկած, մեղադրանք. իսկ ինչո՞ւ հենց այդ «իստուարը»։ Որովհետև այնօր պատմություն էր, և ոչ «իստուար».— ահա քեզ նախորդ ոլորը, ահա հաջորդը, իսկ թե «իստուար» է՝ ուրեմն հենց այդպես էլ պետք է։ Այնինչ երբ խոսում ենք Ալեքսանդր Գեորգիևիչ Նեմիրովիչի և Արմենի տարօրինակ կինոնկարի հանդիպման մասին, չենք կարող աբստրահվել ու երկինք թռչել. նախորդ ոլորը չկա։ Կա այն մատյանը, որտեղ վավերացվել է հանդիպման փաստը, և կա հայացքը, որ պեղում֊թափանցում է, ճգնում է «իստուարը» դարձնել պատմություն, և մոտավորապես ցուցում է. կապույտ մետաղափայլ տվող ահա հենց ա՛յն պարույր֊ռելսի ինչ֊որ ավելի փոքր մասում է խրված մեր շնորհակալ «իստուարի» ակունքը։

— Ապեր, այդ աղջիկը քո ի՞նչն է։

— Ո՞վ,— զարմանում եմ,— Արմինե՞ն։

— Դուք մտերի՞մ եք։

— Քե՞զ ինչ։ Այո։

— Դու նրան սիրո՞ւմ ես։

— Իհարկե։

—... Էս էն թիվը չի, էլի, ապեր, որ մենք թույլ տանք, որ դու իր մասին ինչ ուզես֊գրես։

— Ինչ֊ի՞նչ։

— Էս էն թիվը չի, ապեր...

Ստիպված ենք այսինքն քիթներս բռնել ու նոր միայն գրել. իստուար, կուլուար, պիսուար...— ֆի՛, խուլիգ֊գա՛ն...

Մի քիչ էլ հստակեցնենք իրավիճակը։ Այնուամենայնիվ «իստուա՞ր» է սա, թե՞ «սթորի»։ «Սթորին», թերևս, ավելի արժանապատիվ երևույթ է։ «Սթորին» թեթևսոլիկ «իստուարի» պես չի հաղորդվում կուլուարներում կամ պիսուարներում, կես֊թաքուն կես֊սուտ, այլ լուռ, համբերատար սպասում է իր ժամին, որ հառնի ու... դառնա մի մե՜ծ պատմություն։ «Սթորիից» մինչև պատմություն — ընդամենը մի քայլ է։

Ֆիլմը չկա, ինչ կարող ես անել։ Խարխափելով ենք առաջ գնում։ Ֆիլմը լիներ՝ կտեսնեիք, և մոսկովյան արկածներն ավելորդ կդառնային։ Ֆիլմը չկա՝ և ես միակ գրավոր աղբյուրն եմ, թե — «ինչու» չկա։ Միակ։ Ես եմ ու իմ խիղճը։

Գցենք հազար հոգի գաղափար ունեցող, որ Արմենը ֆիլմ է նկարահանում։ Գցենք հազար հոգի էլ ծանոթ, բարեկամ, որ սխալմամբ իմացել են։ Չմոռանանք ընկեր Սիսակյանի ռեկլամը՝ հեռուստացույցով հայտարարված արկածը՝ ևս երեք հազար։ Գումարենք Ա.Գ. Նեմիրովիչին իր շրջապատի հետ։ Թող լինի հարյուր մարդ։ Հարյուր զտարյուն մարդ էլ Մոսկվայում։

Մարդկանց ուրեմն ջնջում ենք ու թըխկ֊թըխկ՝ սեպագրում. Մենք, ընկեր Սիսակյանս, մի օր փողոցում կանգ առնվեցինք ու հարցվեցինք. «Հետո՞, էդ ֆիլմդ ի՞նչ եղավ, որ քիչ էր մնացել կորցնեիր»։ «Ի՞նչ ֆիլմ», ասաց ընկեր Սիսակյանը։ «Դե, նա, որը բեռնախցիկում էիք թողել»։ «Ի՞նչ բեռնախցիկ»։ «Դե էն Արմենի ֆիլմը, էլի, որ հետո էլ չընդունեցին»։ «Ի՞նչ Արմենի ֆիլմ»։ «Արմենի, Մելքոնյան Արմենի»։ «Ի՞նչ Մելքոնյան Ար...»։

Կար այդպիսի մի ֆիլմ։ Մի՞թե։ Այո։ Այն կորավ։ Հիմա էլ խեղճ Կորյունի պես ստիպված ենք մի գլուխ արդարացուցիչ «մեջտեղաբան» գրել ու աստվածային գրերի շնչոցներով համեմել, թե ինչպես ենք մեզ թույլ տալիս... Բայց մինչև «կորչել» բառը սեպագրելը, պիտի ստույգ պարզվի, եղե՞լ է ֆիլմը, թե՞ չի եղել։ Եթե եղել է՝ ուրեմն իսկապես կորել է, իսկ եթե չի եղել, Մոսկվա գնալու առթիվ կյանքում մի անգամ սխալմամբ մի քիչ խմած տնտեսվար Սիսակյանը հանգիստ սրտով կարող է եզրափակել.— Ա՜, Արմեն Մելքոնյանի՛ ֆիլմը՝ դե այդպես ասեք բան հասկանանք։ Տո դա ի՞նչ ֆիլմ էր որ. տարանք Մոսկվա, ասացին էլ ուրիշ բան չունե՞ք մեզ ցույց տալու, բերեք, բերեք տեսնենք հագներդ էլ ի՞նչ կա։

Այսպես սողեսող «սթորիի» ու «իստուարի» միջև փորված նեղ խրամատի միջով...

Մրած թղթերը, երևի, կորած բաները փորփրելու հատուկ հակում ունեն։ Մի գիշերվա մեջ, օրինակ, մի հրապարակից քսան հազար գլուխ մակոնդացի կորավ, ու մյուս առավոտ այդ անիծյալ քաղաքում մնացածներից ոչ ոք չէր հիշում, թե ինքը եղբայր է ունեցել, հայր է ունեցել, ամուսին... Մի այլ գիշերվա մեջ դագաղի միջից կորավ... միայն մեկ գլուխ, բայց այն էլ ի՛նչ գլուխ. Միխայիլ Ալեքսանդրովիչ Բերլիոզի՛ գլուխը։ Եվ ի՞նչ։ Կարծում եք դա նրանց խանգարե՞ց։ Բոլորովին։ Պարզապես թաղեցին առանց գլխի։ Դե, դա արդեն հաստատված է, որ հիպնոս էր... Ինչո՞ւ հեռու գնալ. հենց թեկուզ իր՝ Մազութաթաթախ Համոյի գլուխը. չէ՞ որ հենց այդ հանճարեղագույն գլխի միջից էր, որ մի գիշերվա մեջ ցրեցին մի ամբողջ երկիր՝ Երկիրը Նայիրի... Պատահում է. ինչ֊որ շատ թանկարժեք բան կորչում է, ու մարդիկ միանգամից, փայտիկի շարժման հետ մոռանում են, խոսքներս այդ մասին չէ, մեզ մոռացման էլ ավելի ակնառու փաստեր են հայտնի, երբ ի՞նչ ինչ֊որ անհայտ մակոնդացի... Անձամբ մե՛զ. մերկացրել, հազար գլխանի հոտերով քշում էին անապատները կորցնում (այս անգամ էլ ե՛ս հիշեցնեմ)՝ խեղճ Մակոնդոյում այդ մասին գաղափար էլ չունեին, այդ մասին Եվրոպայում էին մոռանում՝ առավոտյան սափրվելուց հիշում էին, երեկոյան թղթախաղին մոռանում,— և այդպես էլ չզորեցին, է՞, գոնե այն չափով հիշել, որ մեկ֊մեկ ասեն «ա֊ա՜, տի — տո֊ո՞տ», «ա՜, դու՝ նրանցի՞ց ես», ինչպես Սիսոն ինքնաթիռային երազից հետո երկար ժամանակ վախենում էր, թե հանկարծ ու փողոցում իր շալվարն իջեցնողներից մեկին հանդիպի, ու սա իրեն ճանաչի ու աչքերը ճպճպացնելով կիսաժպիտ հարցնի.— Դո՞ւ էիր, ուրեմն, էն տղեն... Ամաչկոտ ժպտաս ու ֆիննական կոշկածայրով հողիկը փորփրելով կախաչք ակնարկես.— Հա, ես էի, ինձ հետ էիք կատակում — տեսնո՞ւմ եք ոնց եմ զարգացել։

Նեգր։ Վարժեցրած կապիկ։ Մի ֆիլմն ի՞նչ է որ միլիոն մարդու դեմ՝ երկու կիլոմետր օգտագործած ժապավեն, բայց մենք չէինք ուզի, նույնիսկ այդ փոքրիկ բանը չէինք ուզի կորցրած լինել ու մոռացած լինել այդ մասին...

Հենց այդ իմաստով ենք ուզում ասել, որ Ալեքսանդր Գեորգիևիչը ֆիլմը չընդունեց ոչ թե այն պատճառով, որ իր գլուխն այդ օրը ցավից պայթում էր։ Գլխացավն իր արմատները թաքցրել էր Ալեքսանդր Գեորգիևիչի կյանքի այն ժամանակաշրջանում, երբ նա ֆանտաստիկ կինոյի բաժնի վարիչն էր։ Ավաղ, գլխացավանքի ծննդյան պարագաներն ավելի կոնկրետացնել հնարավոր չէ, որովհետև Ալեքսանդր Գ.֊ն ֆանտաստիկայի այդ չարաբաստիկ բաժինը ղեկավարել էր իր կյանքում երեք անգամ։ Իսկ ընդմիջումներին՝ ղեկավարում էր դետեկտիվը։ Բայց այս վերջինը դեռ ոչինչ, դիմանալ կարելի էր։ Իսկ ֆանտաստիկան... Ալեքսանդր Գեորգիևիչը ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչի են պետք այդ հեքիաթները, այդ սուտ մանրուքները, սարքովի, աչք ծակող այդ դեկորները, երբ ցանկացած կինոբեմադրողի տրամադրության տակ էր այս բարդ, գույնզգույն, հոսուն աշխարհը, որն ուներ գործարաններ, ծխնելույզներ, բանվորներ, ստանոկներ, պարտիա, վերջապես։ Եվ ամենագլխավորը՝ այն ուներ ևս մի ակնառու առավելություն. այն գոյություն ուներ. վերցրու, կտրիր մի մասը, ասենք ծխնելույզը, որ շատ մուր չանի, թխիր֊թխմխիր ուզածիդ պես, ասենք՝ բանվորուհու գլխին խայտաբղետ ու գույզնզգույն գլխաշոր կպցրու — մի քիչ մեր գաղափարախոսությանը հակասում է՝ բայց ոչինչ, ես կպատշպանեմ, մի քիչ առողջ էրոտիկա մեր կինեմատոգրաֆին էլ է պետք, քաղաքակիրթ աշխարհում ենք ապրում վերջապես, մենք էլ հո նոր ծառից չե՞նք իջել — արխային կպցրու ժապավենին, ես կպաշտպանեմ, անձամբ պարոն Միրոշնիչենկոյին կասեմ, որ ջահել պիրկ կարմիր գլխաշորերը կոմսոմոլական էներգիա են հաղորդում հանդիսատեսին, չեմ թողնի որ կտրի։ Դուք ինձ տեղ տվեք ձեզ պաշտպանելու՝ ես ձեզ կպաշտպանեմ, մենակ դուք ինձ տեղ տվեք՝ որ պաշտպանեմ։ Ի՞նչ ես ինքդ քեզ ճղում, չեղած տեղից նոր աշխարհներ հորինում։ Իր աշխատանքային սեղանին դիզված բազում սցենարներից մեկում հանդիպելով, օրինակ, «փաթաթվելով կրոկենի մորթու մեջ, նա վեր կացավ, դուրս եկավ ու դուռը փակեց» արտահայտության՝ Ալեքս. Գեորգ.֊ը առանձնասենյակ էր հրավիրում սցենարիստին ու հարցնում. «Ի՞նչ բան է կրոկեն»։ Սցենարիստը մանրամասն բացատրում էր, որ կրոկենը Պանդորա մոլորակի գիշատիչ բնակիչն է։ «Իսկ ինչպիսի՞ն է նրա մորթին», հարցնում էր Ալեքս. Գեորգ.֊ը։ «Սպիտակա֊դեղնավուն, երկար, փարթամ բրդով, անպոչ, վեցոտնյա, ճանկերը՝ հաստ, սև, խորանարդ, գլուխը՝ կոկորդիլոսի գլխի պես, բայց բրդածածկ», անվարան պատասխանում էր սցենարիստը։ «Իսկ ինչպե՞ս եք նկարահանելու», հարցնում էր Ալեքս. Գ.֊ն։

— Դա ձեր գործն է,— ասում էր սցենարիստը։

— Կարելի՞ է փոխարենը սպիտակ արջի մորթի նկարել,— հարցնում էր Ալեքս. Գ.֊ն։

— Հըմ... Եթե վրան կոկորդիլոսի գլուխ կպցնել՝ երևի կարելի է,— մտազբաղ պատասխանում էր սցենարիստը։

— Ուրեմն արի սցենարը փոխենք, դարձնենք «փաթաթվելով կոկորդիլոսի գլուխ ունեցող սպիտակ արջի մորթու մեջ, նա վեր կացավ, դուրս եկավ ու դուռը փակեց»,— առաջարկում էր Ա. Գ.֊ն։

Սցենարիստը չէր համաձայնում.

— Ընկե՛ր Ա. Գ., ախր ինչպե՛ս չեք հասկանում,— ասում էր,— ախր կրոկենը դա ի՛մն է, ի՛մն է, հասկանո՞ւմ եք, իմ այստեղի՛ց է հանած,— նա խփում էր կրծքին,— իսկ սպիտակ արջը՝ դա առօրյա է, դա սովորական է, դա ծեծված է...

Բայց այդ ամենը բոլորովին չէր խանգարում Ալեքսանդր Գեորգիևիչի անմիջական ղեկավարներին՝ միանգամայն գոհ լինել իր խիստ, անհաշվենկատ, մկրատային գործունեությունից։

Մի խոսքով։ Ինչ֊ինչ պատճառներով Ալեքսանդր Գեորգիևիչի աշխատանքային գործունեության այդ էջը մի քիչ ավելի երկար մնաց բաց, քան իր գործընկերներինը։ Բայց այժմ կարելի էր այդ ունայնությունն անցած համարել։ Ֆանտաստիկայի հետ ընդհարումներից պարգև էր մնացել լոկ պուչկուտուր գլխացավը։ Այժմ Ա. Գ.֊ն անվերադարձ անցել էր «սև» պաշտոնյաների շարքը. երթևեկում էր սև «քսանչորսով», հագնում էր սև կոստյում ու հաճախ էր համտես անում սև ձկնկիթ։

Այսպես ուրեմն։ Ալեքսանդր Գեորգիևիչը նստած էր իր հոյակապ առանձնասենյակում ու քունքերն էր շփում։ Փայտապատ, ընդարձակ այդ սենյակը լի էր շքեղ կահույքով, որպիսին երբեմն հանդիպում է այդ կարգի առանձնասենյակներում և առօրյա հիմնարկային կահույքից քիչ մը տարբերվում է իր հարմարավետությամբ, կոռեկտ ձևով ու թանկարժեք որակով։ Դեղնավուն երանգի մեղմ լույսով լի սենյակի գլխամասում տեղադրված Ալեքսանդր Գ.֊ն անշուշտ անմիանշանակ մարդու տպավորություն էր թողնում. հագել էր դեղին վելվետե կոստյում (բայց մեկ է, բնույթով այդ կոստյումն էլի սև էր), վզին՝ քիչ թուլացրած ոսկեզօծ, աղվամազոտ փողկապը, մակնիշային կապույտ, ասեղնագործ ստորագրությամբ։ Հագուստի այդ շքեղությունն, իհարկե, չէր ունենա այդքան որոշակի նշանակություն, եթե չպսակվեր Ալեքսանդր Գեորգիևիչի քանդակային արտահայտչականության — գլխով։ Դիմագծերը փափուկ էին, միանգամից և՛ առնական, և՛ ինտելեկտուալ դրոշմով։ Կիսափակ կոպերի տակից բաց գույնի աչքերի հայացքը մտախոհ էր ու հոգնած։ Սպիտակին տվող մազերը սանրած էին ետ։ Մազերի ու վզի հանդիպման պահը երկրաչափական ճշտությամբ էր եզրագծում դասական կերտվածքի ականջները։ Ողջ կերպարանքը հուշում էր. «Այս մարդն այնքան խելոք է, որ չի կարող հիմար լինել»։

Ահա այդ խստապահանջ մարդու առջև կանգնեց տեղակալն ու զեկուցեց. այն ֆիլմը, որ արդեն երկու շաբաթ է բերում են ու չեն կարողանում տեղ հասցնել, վերջապես պատրաստ է ցուցադրման։ Ալեքսանդր Գեորգիևիչը վեր կացավ, զգալով, թե ինչպես գլխացավն ուզում է խփվել ճակատին, բայց իր դանդաղ շարժումներին համապատասխան դանդաղում է ու միայն բլթբլթում գանգատուփի մեջ, ցայտելով այս ու այն կողմ։ Գլխացավն արտաքնապես դրոշմել էր Ալ. Գ.֊ի դեմքը, բայց այդ դրոշմն ընկալվում էր լոկ որպես աշխատանքային գերծանրաբեռնվածություն ու մտախոհ խորասուզվածության արտահայտություն։ Դուրս գալով առանձնասենյակից ու շարժվելով փայտապատ գեղեցիկ սենյակներով֊միջանցքներով, Ալեք. Գ.֊ն մտածում էր այն մասին, որ գուցե ֆիլմի ընթացքում հնարավոր լինի մի քիչ անջատվել ու հանգստանալ,— իսկ հետո պիտի անդրադառնար ճապոնացի կինեմատոգրաֆիստների խմբին, որոնք ուր որ է ետ կդառնան Բորոդինոյի իրենց էքսկուրսիայից։ Այսինքն ստացվում է, որ կինոնկարը նրան թվում էր ճապոնացիներից հանգստանալու միջոց. կինոնկարը՝ հանգստանալու միջոց — նման բարյացկամ զուգորդումներ Ա.Գ.֊ի գլխում վաղուց է ինչ չէին ծնվել։

... Մտավ փոքրիկ, հարմարավետ կինոդահլիճ, ցածրաձայն բարևեց, շրթունքներին՝ յուրահատուկ այն կիսաժպիտը՝ հոգնած ու արհամարհական, որն աշխատակիցներին վաղուց ծանոթ էր ու հարազատ, իսկ Արմենին ներկայացավ որպես մեծամիտ քմահաճության արտահայտություն, այնինչ շուրթերի սեղմման այդ ոճը միայն հավիտյան պայքար էր արտահայտում գլխացավի դեմ։ Սխալ ըմբռնելով բարձրաստիճան պաշտոնյայի դեմքի արտահայտությունը, շրջապատը վաղուց արդեն շարժուձևով հարմարվել էր այդ «մեծամիտ» ժպիտին, և, հասարակայնորեն իմաստավորվելով, այն իսկապես դարձել էր մեծամիտ, ետևից քարշ տալով ու բռնի մեծամտացնելով իրեն՝ ժպիտի տիրոջը, որն իսկի չէր էլ կասկածում, միամիտը, թե ուրիշների այդ նյարդայնացնող ու ստորացուցիչ փոքրամտությանն իր ժպիտի պատճառով է արժանացել։

Արմենն, ավաղ, իսկույն հակադիր լիցք ստացավ ու առաջ անցավ, բարև տվեց, երկու խոսք ասաց մի քիչ ավելի արտահայտիչ ձևով, քան դա հատուկ էր իր՝ ուրիշների նկատմամբ առանց այդ էլ վառ արտահայտված անհատականությանը։

— Դե, ուր է ձեր այդ ֆիլմը, բերեք տեսնենք,— քթի տակ ասաց Ա. Գ.֊ն, առաջին շարքի բազկաթոռի մեջ ընկղմվելով ու ոտքերն ինչքան հնարավոր է առաջ ձգելով֊խաչելով։ Կոշիկների մեջ շարժեց ոտների բեզարած մատները։ Ու աչքերը փակեց։

Դեռ մի երկու կադր էին նայել, երբ դահլիճի դուռը բացվեց ու ներս խցկվեց շնչասպառ Հակոբ Քերոբիչը։

— Արդեն նայո՞ւմ եք։ Լավ ֆիլմ է, չէ՞,— ժպտալով ասաց ու տեղավորվեց Արմենի թիկունքում։ Ինքնաթիռով հենց նոր էր ժամանել ու վազեվազ եկել էր՝ պաշտպանելու ազգային արտադրանքը։ Ա. Գ.֊ն ծանր կիսատ հայացքը հառեց հայկական կինոյի աժդահա ղեկավարի վրա, մի քանի վայրկյան այդպես նայեց, հետո դարձավ էկրանին։

... Հանկարծ ներս մտավ Ալեքսանդր Գեորգիևիչի օգնականներից մեկն ու ինչ֊որ բան ասաց նրա ձախ ականջին։

— Ներեցեք,— դարձավ վերջինս (Ա. Գ.֊ն, ոչ թե ականջը) Արմենին,— ստիպված եմ մի քանի րոպեով ձեզ լքել։

— Կանգնեցրեք ֆիլմը,— բարձրաձայն ասաց։

Եվ լույս եղավ։

— Ես հինգ րոպեից կվերադառնամ,— ասաց Ալեսանդր Գ.֊ն ու դուրս գնաց։ Դահլիճում տիրեց անորոշ, ճնշող լռություն։ Լիաթոք անձրևից հետո մեծ ծառաբնի ստվերում աճած սնկերի պես առատ երկարավիզ ու բարակոտն խմբագիր֊քննադատներից մեկն ասաց մյուսի ականջին։

— Դե, ես սրանցից մի փլավ կեփեմ...

Այդ խոսքերը լսեց Արմենի համակիրներից մեկը։ Դառնալով Արմենի կողմը, բարձրաձայն ասաց.

— Արմե՛ն, խոսի՛ր, ինչքան կարող ես՝ բացատրի՛ր, ինչ կարող ես, ասա՛։

Կինոսնկերը շանթահարված լռեցին։

Այդ ընթացքում Ալ. Գեորգ.֊ը թարգմանչի միջոցով զրուցում էր ճապոնացի կինոխմբի հետ։

— Ես այժմ զբաղված եմ,— ասաց.— երկու ժամից կլինեմ ձեր տրամադրության տակ։ Եվ մենք միասին կճաշենք, մեծարգո հյուրեր։ Իսկ հիմա...

— Սյո֊կո֊կո։

— Նրանք հարցնում են,— ասաց թարգմանիչը,— կարելի՞ է իրենք էլ այդ կինոն դիտեն։

«Թող գան», մտածեց Ալեքս. Գեորգիևիչը, «թող տեսնեն, որ մենք այդպիսի ֆիլմեր էլ ենք անում». «Համեցեք»,— ուզում էր ասել նա։ Բայց, աստված վկա, ժամանակին ուշքի եկավ։

— Նո, նո սյոկոկո,— ասաց,— դա ձեզ հետաքրքիր չի լինի։ Դուք այժմ իջեք առաջին հարկ, մեր հոբելյանական կինոցուցահանդեսը դիտելու. «Հայրենական կինոաստղերի հերոսությունը ռազմի դաշտում»։ Պյոտր Սեմյոնիչը ձեզ կուղեկցի։

Եվ, հարգանքով լի ժպիտ փոխանակելով ճապոնացիների հետ, ձեռքերը հոգնած տարածեց — ինչ կարող եմ անել, աշխատանք է,— ու վերադարձավ կինոդահլիճ։

Արմենի ֆիլմի լուրն ուրեմն քիչ էր մնում Ճապոնիա հասներ՝ իսկ դուք ասում եք չի եղել։

 

* * *

Բեռնատարը թափով արգելակեց շենքի առաջ։ Ֆելոն ելավ խցիկից, սուլեց֊կանչեց Սուրիկին։ Սուրիկը թռավ թափքի մեջ։ Թափքը լի էր ձմերուկով։ Սուրիկը ներքև գցեց ամենամեծ ձմերուկները։ Ֆելոն լցրեց հսկա պարկը, քարշ տվեց շենքի կողմը — Արմինեին։

Սուրիկը թափքի միջից նայեց վեր — շենքի լուսամուտներին։ Գոռաց.

— Ձմերո՜ւկ, եկե՜ք, ձմերո՜ւկ, ո՛վ է ուզում՝ ձմերո՜ւկ...

Մի գլուխ կախվեց վերևից՝

— Էդ ի՞նչ ես ծախում, ա՛յ տղա։

— Ձմերո՜ւկ։

— Ի՞նչ արժի։

— Ձրի՜ է, ձրի՜,— Սուրիկը։

— Ինչքա՞֊ան։

— Ձրի՜, եկեք տարե՜ք, ձրի՜ է, մո՜րս արև...

— Էդ ի՞նչ ես ասում, ա՛յ տղա, մեր դարում ձրի բա՞ն։

— Ի՞նչ ես մորդ անունը մեջ գցում, տո՛ւն արի, շո՛ւտ,— գոռում է մայրը։

— Ձրի՜, Ֆելո՜ն է բերել, Ֆելո՜ն, եկեք տարե՜ք, ձրի՜ է։

Եվ ահա երևաց Առաջինը։

— Ա՛յ տղա, մի էս պարկը լցնե՛ս։

Լցրեց մի հսկա պարկ, հետո երկրորդը, երրորդը.— քարշ տվեց տուն։ Նորից եկավ։ Նորից լցրեց։

Բեռնատարը շրջապատեցին։ Աժդահա բազմություն հավաքվեց։ Տոպրակ, պայուսակ, տաշտ,— ով ինչ ուներ, վերցնում իջնում էր։ Ծաղկեցին մանրիկ կոնֆլիկտները.— Ո՞ւր ես խցկվում, հերթ կա, բան կա։— Ի՞նչ հերթ, ա՛յ մարդ, չես տեսնում՝ ձրի է, ձրի։— Նրանց ասեք, որ հինգ հատից ավել չվերցնեն։— Մի՛ կռվեք, ձմերուկ շատ կա, բոլորիդ էլ կհասնի։— Սա՞ ուր է խցկվում։ Դո՞ւ ով ես։ Սա մեր շենքից չի, սրան ձմերուկ չտաք...

Շնչագեղ, սեղմաբռունցք,— խնդակույս, ծիծաղամռունչ,— լցնում էին, լցնում, կրում էին, կրում անսպառ թափքի ձմերուկները...

Վերջապես, տոնական այդ աղմուկի մեջ աննկատ, իջավ երեկոն։ Դատարկվեց թափքը, դատարկվեց բակը։ Արևը մայր մտավ։ Շատրվանեցին բեկբեկուն ճառագայթները։ Բակուշենքով վազվզեցին տոնական երանգները։ Գորշ ու վարդագույն։ Լույս ու փոշի։ Ծառ ու ասֆալտ։ Թոհուբոհը լցրեց առօրյան։ Մարդուկնկա հավերժ լեզվակռիվ։ Եռանդով ճառում է ռադիոն։ «Բարի գիշեր, երեխաներ»,— սրսկում է հեռուստացույցը. «Քնել են հոգնած կապիկները, գրքերը, նույնիսկ երկարավիզ ընձուղտը,— երգում է քաղցր ձայնը,— դո՛ւ էլ քնիր, մանկի՛կ»։ Կարծես Արմինեի մայրը հորը քնքույշ գզելիս լինի. «Դու գիշերները հանգիստ քնիր, քնի՛ր, ամբողջ կյանքումդ քնած ես»։

 

* * *

— Եթե թույլ կտաք, հարգելիներս,— առաջ անցավ Հակոբ Քերոբիչը,— կուզեի մի երկու խոսք ասել այն հարցերի շուրջ, որոնք երևի թե ծլել են ձեր ուղեղներում այս ֆիլմը դիտելուց հետո։

Ստոպ կադր։ Հակոբ Քերոբիչը բացել է իր բերանը, Ա.Գ.֊ն նրան է հառել բուի հայացքը, Արմենը մեղանչած դպրոցականի պես կախել է գլուխը, շանթահարված կինոսնկերը սեղմել են թելիկանման շուրթերը...— «Տրակտատ Սմերդյակովի մասին»։ Հիշո՞ւմ եք։ Երկրորդ ճառը։ Պաշտպանական տարբերակ։ Երկրորդ վերսիան։ Թավուտում, ուրեմն, սպանություն էր կատարվել, հետո հավաքվել էին — ճապոնացիք, դա ճապոնական սպանություն էր — և պարզել էին ուզում, բացատրել եղելությունը, հասկանալ։ Ո՞վ կա, ո՞վ չկա, ո՞վ կմնա, ո՞վ չի եղել, հետո հորինվել... Սամուրա՞յն էր իրական, ավազա՞կը, թե՞ կինը — Մասագոն։ Հերթական տարբերակը... Ուրեմն, եղել է, միշտ էլ փորձել են, հավաքվել֊ցանկացել են եղելությունը բացատրել՝ բայց ուշ էր, ուշ... Այսինքն այս չլսված, չտեսնված թվացող հակոբ֊քերոբական այլակերպումը, №2 այս ճառը՝ հին պատմություն ունի, նորություն չէ, և բոլորս էլ, այսպես ասած, Կարամազով ենք, բոլորս էլ հոգիներիս խորքում մի քիչ սպանած կլինենք մեր հայրիկներին, գոնե դագաղներում շուռումուռ տված։ Հավաքվել եք, ուրեմն, փարթամակեղծամ, շարք առ շարք բազմել, ու... ի՞նչն եք դատում։ Ասենք թե այն, թե ով է միլիգրամ ավել մեղավոր, և ով՝ միլիգրամ պակաս։

— Ես կուզեի ձեր ուշադրությունը հրավիրել, հարգելիներս, այն փաստի վրա, որ այս ֆիլմը չի պատկանում մեր առօրյայում հանդիպող այն ֆիլմերի թվին, որոնց վերաբերյալ կարծիքները կարող են միանգամայն միանշանակ լինել։ Պետք է ասեմ, որ, չնայած մեր ծանոթությանը ֆիլմի նկարահանման ընթացքին, մեր, այսպես ասած, նախապատրաստված լինելուն, այնուամենայնիվ մենք նույնպես՝ անձամբ ես և այստեղ ներկա ընկեր Սիսակյանը, ինչպես նաև մի քանի այլ անձնավորություն, միանգամից պատշաճ խորությամբ չըմբռնեցինք սույն ֆիլմը։ Մարդիկ այս ֆիլմում դերեր համարյա չեն կատարում. նրանք հանդես են գալիս իրենց մասնագիտություններով, իրենց ամենօրյա ձևով ու բովանդակությամբ, առաջ քաշելով հենց առօրյայից բխող պրոբլեմներ։ Եթե նույնիսկ կան (և չեն կարող չլինել) խաղարկված դրվագներ, դրանք էլ այնպիսի իրավիճակներ են պատկերում, որոնցում մարդիկ կարողանում են դրսևորել իրենք իրենց, ոչ թե խաղալ, այլ ապրել. այդպիսին է, օրինակ, ավտովթարի տեսարանը։ Կան նույնիսկ տեսարաններ, ինչպես օրինակ ավտոկայանի աշխատանքային օրը, որոնք ամբողջությամբ վավերագրական հիմք ունեն։ Ինչ վերաբերում է հեղինակների գեղագիտական դիրքորոշմանը, ապա, իսկապես, առաջին հայացքից դժվար է թվում զգալ այդ հարցում սկզբունքայնության էությունը. անձամբ ես, պետք է ասեմ, և ինձ հետ էլ ընկեր Սիսակյանը, շատ տառապեցինք այդ խնդիրը լուծելիս, և շատ բաներ մեզ պարզ դարձան միայն ֆիլմը երկրորդ անգամ դիտելուց հետո։ Ֆիլմում չկան գեղագիտական դիրքորոշման հասցեներ։ Նույնիսկ ընդհակառակը, երբեմն խտացրած գույները պատրանք են ստեղծում, որ առկա է հակագեղագիտական անհասցեություն։ Համաձայն եմ։ Բայց մի՞թե ֆիլմի ընթացքում հանդիպած բոլոր հակագեղագիտական տարրերն իրենց վերլուծությունն ու պատասխան արձագանքը չգտան ձեր հոգում, ոչ միայն բարձր գեղագիտական, այլև բարձր բարոյակա՛ն իրենց ներքին լիցքավորվածության շնորհիվ։ Ես, որպես գաղափարախոս, պետք է ասեմ, որ երբեմն հակագեղագիտական երևույթի նման գեղարվեստական, անմիանշանակ վերլուծությունը, ծխնելույզի, այսպես ասած, սև ծուխը աներկբայելիորեն, անսքող արտահայտելը՝ ի՞նչ արած, այո՛, մեզ մոտ է՛լ երբեմն դեռ որոշ ծխնելույզներ սև ծուխ են հանում, բայց մի՞թե դրանով չի պայմանավորված մեր դոմնաների հաջողությունը, մեր չուգունը, մեր, նույնիսկ, կարելի է ասել, ի՞նչ ամաչելու բան կա, եկեք անսքող ասենք՝ այո՛, մեր երկաթն ու նույնիսկ, թույլ տվեք է՛լ ավելի սկզբունքային լինել՝ մեր պողպատը... Դա դաստիարակչական շատ ավելի մեծ, արժեքավոր ներգործություն կարող է ունենալ, քան պարզունակ դիդակտիկ բաժանումը երկու հակադիր բևեռների. լավի ու վատի, բարու և չարի և այլն։ Չէ՞ որ կինեմատոգրաֆի կարևորագույն խնդիրներից մեկը դաստիարակչական ֆունկցիան է, որն իր հնարավորին չափ ամբողջական դրսևորումը պիտի գտնի գեղարվեստականորեն լիարժեք, հավաստի դաստիարակչական միջոցներում։ Այստեղ նստածներիս բոլորիս էլ քաջ հայտնի է, որ կինոն ամենամասսայական արվեստների թվին է պատկանում, ուրեմն ֆիլմում հարկավոր է աշխատել համամարդկայի՛ն հարցեր բարձրացնել, այնպիսի՛ հարցեր, որոնք կկարողանան ներգործել հնարավորին չափով լա՛յն սպեկտրի խավերի պատկանող ժողովրդայնության վրա։ Այդ առումով էլ պետք է ասեմ, որ, թեև ինձ իրավունք չեմ տալիս խոսել այլ ռեգիոնների հասարակայնության մասին, բայց հայ հանդիսատեսն այս ֆիլմը կընդունի մեծ հետաքրքրությամբ։ Իմ մտահորիզոնի առջև այս պահին շարասյուն առ շարասյուն անցնում են հասարակական տարբեր խավերի ներկայացուցիչներ, յուրաքանչյուրը՝ իր հատուկ վերաբերմունքով։ Նախ առկա կլինի սատիրիկ վերաբերմունքը ֆիլմում վեր հանած կերպարների հանդեպ։ Հետո՝ դժգոհությունն ու նույնիսկ բարկությունը, երբ ինչ֊ինչ խավերի ներկայացուցիչներ ցավով ընդհանրություններ կհայտնաբերեն իրենց և ֆիլմի կերպարների միջև։ Վերջապես՝ զարգացած ճաշակ ունեցող անձնավորությունները հաճույքով համտես կանեն ֆիլմի բարձր գեղարվեստական որակը, որը մեզ բոլորիս քիչ առաջ նույնպես մեծ հաճույք պատճառեց...

— Դուք ձեզ էշի տե՞ղ եք դրել,— տակնիվեր հարցրեց Ալեքսանդր Գեորգիևիչը։

 

* * *

Հակոբ Քերոբիչը հետաքրքիր տղամարդ էր։

Դրանում նա հաստատապես համոզվել էր այն շոգ երեկոյան, քսան տարի առաջ, երբ իր կինը, խանդոտ հայացքով բեկելով Աստաֆյան պուրակով իրենց պես վերուվարող անցորդ֊անցորդուհիների տարօրինակ ակնարկները, շուրթերը դիպցրեց իր քրտնած ականջին ու ասաց.

— Իսկ դու հետաքրքիր տղամարդ ես, գիտե՞ս։

Նա ինքն էլ էր զգում դա, բայց բնածին ամոթխածությունը թույլ չէր տալիս իրեն այդքան կոպտորեն անդնդազատել իր ու իրպեսների տարբերությունը, մինչև որ կինն այդ չարեց իր փոխարեն։ Այժմ նա կարող էր չամաչել ու չփախչել. փաստը փաստ էր. ինքը հետաքրքիր տղամարդ էր։

«Այո, դու ճիշտ ես,— մտքում պատասխանել էր նա, զարմանալով, թե ինչու է հանկարծ հայտնվել համընդհանուր ուշադրության կենտրոնում,— ես հետաքրքիր տղամարդ եմ։ Բայց դու դեռ չգիտես, թե որքա՛ն հետաքրքիր։ Դու դեռ կիմանա՛ս...»։

Զբոսանքից տուն դառնալով, մարդուկնիկ հայտնաբերեցին, որ Հակոբի սպիտակ շալվարի կոճակները բաց են, իսկ կարմիր վերնաշապիկը դուրս է նայում այդ անպատեհ ծակից։ Սակայն համոզմունքը մնաց. ինքն անշուշտ հետաքրքիր տղամարդ էր։

... Եվ հիմա իրեն անվանեցին «էշ»։

Այդպես իրեն չէին անվանել այն օրից, ինչ նա՝ յոթերորդ դասարանցի Հակոբիկը, դասերից հետո դատարկ դպրոցում թունդ վեճի էր բռնվել իր երեք ընկերների հետ, թե ո՞րն է ավելի մեծ, Սովե՞տը, թե՞ Ամերիկան։

— Ես քարտեզի վրա չափել եմ,— լացակում մղկտում էր Հակոբը,— Սովետն է մեծ...

— Ի՞նչ ես չափել, է՛շ,— դնգսում էին նրան,— իմ մորքուրն էնտեղից եկել էր, մեզ պատմում էր։

— Մեկ է՝ Սովետն ավելի մեծ է...

Նրանցից մեկը նստել էր նրա գլխին, մյուս երկուսը ոլորել էին ձեռքերը, և շարունակում էին ոլորել.

— Ասա՛, որ Ամերիկան ավելի մեծ է, ասա՛, թե չէ կսպանենք, է՛շ...

Եվ այդպես էլ չասաց։ Մատրոսով։ Ամբրազուրա։ Մորոզով։ Պավլիկ։ Կոսմոդեմյանսկայա։ Մոլոդոգվարդեեց։

... Իսկ գիշերները, քարտեզին հակված, երկար տարիներ հաշվում էր. երեք հազ. կմ գումարած 10 հազ. կմ, 25 հազ. գումարած ամբողջ Սիբիրը... Կամչատկայից հանած Ալյասկա... Գումարած Սախալին... 30 հազ. կմ հանած տասը հազ., տարբերությունն անում է... վեց վիլայեթ... Դոլարը ռուբլու նկատմամբ... Հավելյալ արժեքի օրենքը... Հայկական կինոն հիմնադրվել է... Ոչինչ, կհերիքի։

«Այդ օրից,— կգրի նա իր մեմուարներում,— ինձ էշ անվանած չկային»։

 

* * *

— Դուք տաղանդավոր անձնավորություն եք,— ասաց Ալեքսանդր Գեորգիևիչը, ուղիղ նայելով Արմենի աչքերի մեջ ու հիշելով իրեն, իր ժամանակները, իր երիտասարդությունը, իր ֆրոնդը։— Բայց տաղանդից բացի մարդուն հարկավոր է խելք։ Ֆիլմն իհարկե անքննադատելի է։ Այն ուղղակի ոչնչանալի է։ Ի՛մ հանդիսատեսին — այդպիսի ֆիլմ՝ պետք չէ։ Մենք ձեր մասին կմտածենք։ Անցեք մոտ օրերս...

Խփեց Արմենի ուսին ու քայլեց դեպի ելքը։ Խցանեցի նրա ճամփան։

— Ի՞նչ է,— ապշեց, բախվելով ինձ։

— Բարև,— ասացի։— Ես եմ։

Եվ աչքը կոխեցի մի հնամաշ մագաղաթ։

— Ի։ Դո՞ւ ով ես,— և այնպես դվինուլ, որ ես գլխիվայր ու ցիցոտք խրվեցի աղբակույտի մեջ։

Բաճկոնի թևքն ուղղելով, ինքը թողեց գնաց։

Իսկ ես, ոտիկներս ուտիճի բեղիկների պես թափահարելով, աղբակույտից դուրս էի սողում, ու մտքինս իր առանձնասենյակում իր լվացվելու պրոցեսն էր ու բարկացած միտքը։ «Տոժե մնյե,— նորից ու նորից ձեռքերը սապնելով ու չկարողանալով հանգստանալ, մտածում էր նա։— Хакоп Херобыч ... Ինչ էլ փիսհոտ հնչյունախումբ է... Ха... Хер... Хоб...։ Ափսոս չե՞ն իմ ազնվազարմ սկզբնատառերը... Ա... Գ...»։

Նա փորձեց հիշել, թե ի՛ր տառերով ինչ խուժան արտահայտություններ են սկսվում, մի հինգ հատ հաշվեց ու էլ ավելի մռայլված սկսեց սապնել սպիտակ, բարակ թաթերը։

Ամեն ինչ այս աշխարհում դիրիժորի փայտիկի շարժումով է կատարվում։ Այսինքն այնքան է եղել, որ նախօրոք միշտ հայտնի է, թե հետո ինչ է լինելու։ Ձանձրալի է անգամ գրելը։

Ժամը եկավ, և Սիսակյանը զանգեց Հակոբ Քերոբիչին։

— Հակոբ Քերոբիչ,— ասաց,— մի խորհուրդ հարցնեմ։ Ֆիլմի հետ ի՞նչ եք անելու։

— Ի՞նչ ֆիլմ։

— Արմենի...

— Որ՞ Արմենի։

— Մելքոնյան։

— Հա, Մելքոնյան Արմենը ի՞նչ։

— Մելքոնյան Արմենի ֆիլմի...

— Արմենի ֆիլմը ո՞րն է։

— Դե, էն, էլի, որ Արմենը նկարել էր...

— Արմենը ֆիլմ էր նկարե՞լ։ Ի՞նչ ֆիլմ։ Ո՞ր կինոստուդիայում։

— Դե մեր, էլի... Էն որ Մոսկվան արգելեց։

— Հա, է՞դ։ Էդ բա ֆիլմ է՞, տո քու տունը չքանդվի։ Ծիծաղացրիր, տո՛։ Դա ի՞նչ ֆիլմ է որ... Ես էլ ասացի՝ ֆիլմ կա ինչ֊որ Արմենի։ Ըդտեղ ի՞նչ ֆիլմ...

— Հակոբ Քերոբիչ, էդ նյութի հետ ի՞նչ պիտի անենք։

— Ի՞նչ պիտի անենք։ Հաշվետվությունդ պատրաստիր, ներկայացրու։

— Իսկ ծախսը...

— Դե տղան պրոբեք էր անում, հիմա ջահել ա, ոչինչ, պատահում ա։ Փակիր որպես խոտան ու վերջացրու։ Եվ ֆիլմի ստեղծմանը մասնակցողների հարցը լուծիր։

— Պարզ է, հասկացա, Հակոբ Քերոբիչ,— ասաց Սիսակյանն ու ֆիլմի մասնակիցներին մի֊մի գրավոր նկատողություն շարեց։ Եվ առաջարկեց դիմումներ գրել։ Վահրամ Աբովյանը թքեց, գրեց ու գնաց, այժմ ինստիտուտում կես դրույքով դաս է տալիս, պատմական առարկա է՝ «Հայոց միջնադարյան կինոյի վերածնունդը Կիլիկիայում», ինքը պատմություն չի սիրում դասավանդել, բայց ուրիշ հաստիք չգտնվեց... Սիսակյանը նրան բարի ճանապարհ մաղթելուց տրտնջաց. «Ես ի՞նչ կարող եմ անել, Հակոբ Քերոբիչն ասաց պատժիր՝ ես էլ պատժում եմ»։ Կինոշեֆին երբ լուր էին բերել, թե միակ կադրդ գնում է՝ հոգոց էր հանել, տխրել, Սիսակյանի մասին հառաչել էր. «Դե, ես հո չեմ կարող այդ մարդուն անընդհատ հսկողության տակ պահել»։ Ստուդիան ուրեմն հարձակում կազմակերպեց Արմեն Մելքոնյանի վրա՝ տեսան չկա, վաղուց արդեն այլ գործով է զբաղված, հարևան ստուդիայում, ասում են, նոր ֆիլմ է անում, այն էլ ինչ ֆիլմ, ասում են, գիտե՞ք ով է գլխավոր դերակատարը. Օլեգ Բոգատիրսկին. այո՛, հենց նա, որին Բերգմանն էր հրավիրել...

Բայց մինչև օրս էլ, եթե ռեժիսորն ուզում է ասել՝ «Ինձ թույլ տվեք, ես լավ ֆիլմ կանեմ», ասում է՝ «Մենք հո Արմենի պես ռեխեր չենք նկարելու, կարգին սիրուն հայ ազգ ենք գտնելու՝ նկարենք»։

Ուրիշ ապացույց չունենք։ Եթե բերածներս ապացույց է՝ էս է, ուրիշ բան չկա։ Ինչ կար֊չկար, հավաքեցին, փակեցին, Վահրամ Աբովյանից հետո Սիսակյանն էլ թռավ, գնաց կինոնմուշների թանգարանի տնօրեն։ Հակոբ Քերոբիչն ավտոյի միջից դուրս նայեց, ասաց. «Այս ավտոկայանը ստուդիային շատ է մոտիկ, դա հակագեղագիտական է», ու ավտոկայանը փակել տվեց, հիմա այլևս այդտեղ չի, հիմա նորն է՝ քաղաքի մյուս ծայրում։ Արմինեենց շենքն էլ քսան տարով կառուցածներից դուրս եկավ, ժամկետը լրացել է, սպասում ենք փլվի, և հույսս ապագայի հնագետներն են միայն՝ պեղեն֊պեղեն և Արմենի ֆիլմից մի մասնիկ դուրս պեղեն։ Խնամքով հավաքեն, մաքրեն, իրար կպցնեն, վրան պիտակ կցեն և ուղարկեն թանգարան. «Իսկական շենք։ XX դար»։

Իրար ետևից արժանապատվությամբ քայլելով, ևս մեկ հարկ բարձրացան Ա. Գ.֊ն ու Հ. Ք.֊ն, Արմենի նոր ֆիլմը գնաց Կանն ու ետ չեկավ, Բոգատիրսկին ստացավ գլխավոր մրցանակը, դրեց իր պահարանում ու կողպեց, ոչ մեկին մոտ չի թողնում, Արմենն այժմ Ֆրանսիայում է՝ նոր ֆիլմ է անում, վերջին լուրն էլ այն է, թե իր կնոջից բաժանվել ու ֆրանսուհու հետ է ամուսնացել...

 

Կասկած

Ինչը որ պիտի ասեինք, արդեն ասվել է։ Բայց վերընթաց լացակում֊երգիծախառն այդ ինտոնացիան ոչ մի կերպ վերջակետ չի դառնում։ Սկզբում՝ ինտոնացիան փոխելու կարևոր մտադրությամբ, հետո՝ նորածին կասկածների ահագնացող թափից ավելի ու ավելի լիցքավորվելով, անցանք այս տողերին։ Շուտով արդեն ինքներս մեր բերանով կասենք. «Հունը փորված է։ Մենք մեզ մեջտեղից հանում ենք։ Հիմա ինքներդ պտտվեք անվերջ ուղեծրով»։ Բայց եթե հոգնել եք, եթե չեք ուզում այս վերջին կաթիլ բեռն էլ ուսներիդ վերցնել նոր բաժանվել՝ էլ մի պայթեք։ Դուրս ճղեք այս էջը։ Նոր բան, խոստանում եմ, համարյա թե չի ասվելու։

Չենք այցելելու, օրինակ, Արմինեին հիվանդանոցում, չենք տեսնելու այդ աշխարհը՝ իր վերջին հարցերը լուծող՝ հերթական կտորը կյանքի տորթից կտրած, անսպասելիորեն վեհացող՝ «իրենով արտահայտվող գաղափարի շուքի տակ»։ Չենք տեսնելու Արմինեի հիվանդասենյակը, հիվանդներին և, գլխավորը՝ բժիշկներին, որոնցից յուրաքանչյուրը կարծես բուժված հիվանդ լինի՝ վստահ, հանգիստ, որ այս հիվանդությամբ մարդ կյանքում միայն մի անգամ է հիվանդանում... մինչդեռ իրենք էլ են ճոճվում բարակ եզր֊լարին... Իրենք էլ են իրենց վերջին հարցերը լուծում (միշտ՝ վերջին, անընդհատ).— ճոճվում են, որովհետև փողային հաշիվներն ահավոր ճկուն են կյանք֊մահ համակարգի համեմատ, ցնցող անհամատեղելի են հիվանդանոցի անճկուն պայմաններին... Բայց էլի իրենց միջից փորձում֊ճղվում֊համատեղվում են... Եվ հանկարծ՝ «Լուսինեի վերելքը»։ (Լուսինեն՝ Արմինեի հիվադանոցային հարևանուհին, 13 տարեկան) — Մահճակալը թափով ճռճռաց ու սսկվեց։ Հատակի վրայով սղացին հենակները։ Երկու բարակ, թույլ, հեծկլտոցի աստիճան թույլ, վիրակապերի փաթաթաններից հաստ ու ուժեղ երևացող վերք֊ոտքերը մոտ քաշեց, ամբողջ ուժը լցրեց լուցկե թևերի մեջ, հենվեց ու տոպրակ մարմինը ճոճեց հենակների արանքում... Էլի մի դժվար, ընկնող քայլ, գայթում է, արդեն Արմինեի մահճակալի մոտ է, դեպի դուռն է քշում, արցունքի մշուշում դուռը կորցնում֊գտնում է, աշխարհն աչքերի առաջ մթնում֊ետ է գալիս. «Ա՛յ հիմա կընկնեմ»,— բայց լիքը, լացող ձայնով կրկնում է.— «Նայում եք, չէ՞, դուք միայն ինձ նայե՛ք, ոչ մեկին մի՛ կանչեք օգնության, եթե կանչեք, չեմ կարողանա, տեսե՛ք, քիչ մնաց, շուտով կհասնեմ, միայն թե աչքներդ ինձնից մի՛ կտրեք», իսկ Արմինեն անընդհատ — «Նայում եմ», ինքն էլ՝ «Դուք միայն նայե՛ք»,— պարմանուհու կերկերուն, լացակում ձայնով, աչուկներն արցունքի մեջ փայլում են, ծնոտը ձգել, ատամները սեղմել՝ քայլ է անում. քայլ, էլի քայլ, ծանրությունը թրմփալով մի հենակից մյուսին, ճոճք, հենակով հրում է, կրնկի վրա բացում է դուռը, արդեն շեմին է, արդեն խեղդուկ հիվանդասենյակից դուրս է պրծել լայն, լուսավոր, աղմկաշատ...

— Վայ, Լուսինե՛ ջան, վեր ես կացե՞լ,— մոտ են վազում, գրկում, շնորհավորում, և կարելի է արդեն թուլացնել լարումը, հավատալ և հանձնվել այդ ապաստանին — իր ծանր ու անապահով մարմինն ամուր առնում են իրենց կենսառատ ուժի մեջ։

Սակայն սա ինտոնացիայի, այսպես ասած, կինեմատոգրաֆիկ փոփոխում է, իսկ մեր գիրն ինչ֊որ ուրիշ պիտի լինի, բայց մյուս կողմից էլ այդ վերելքը, տոթ, նեղվածք հիվանդասենյակից դուրս պրծնելը լույս աշխարհ — ախր շատ են հաճելի, և ուրեմն այսքանը թողնում ենք ինչպես որ կա ու անցնում առաջ։

... Էլ երբեք հնարավորություն չենք ունենա լսել Արմինեի ու Հայկի այն զրույցը՝ մի երկու տարի հետո, ասենք, կայացած, որից ահա մի պատառիկ շուրջներս է պտտվում.— Իսկ հիմա որտե՞ղ եք ապրում։— Հոլիկում։— Դուք ուրեմն ձեզ համար նստած էիք ձեր բնակարանում, երբ դղորդը բռնեց ձեր ականջները, բացվեց կարմրահող երախը, և շենքը սկսեց սուզվել տարտարոս, մեծ անդունդի նորից ճեղքված աղբյուրներից մեկի մեջ, և դուք, ականջներդ ամուր սեղմած և աչքներդ վախից չռած, դեսուդեն էիք գլորվում գահավիժող ձեր բնակարանում...— Ցերեկվա ժամ էր։ Մենք տանն էլ չէինք։ Բախտներս այդքանով բերեց։ Եկանք տեսանք շենքը ծռվել է։ Մոտ մեկ մետրի չափ նստել էր հողի մեջ։— Իսկ հոլիկում ինչպե՞ս եք յոլա տանում։— Ի՞նչ հոլիկ, ա՛յ մարդ, դու էլ այնպես լուրջ ու հոռետես ես ընդունում ամեն ինչ, կարծես աշխարհի վերջն է։ Հետդ կատակ անել չի լինում...

«Ծեծված շունիկի տունդարձը».— ապստամբել դուրս էր փախել, հիմա ծեծված, քոսոտ, սոված, տիրոջ տաբատին քսմսվելով՝ ներս մտնելու իրավունք է քամում,— այդպես, Հայկն ինքն իր աչքում փափուկ է, մեղք ու սիրելի։ Գունդուկծիկ սև շունիկ է, մազերը խիտ չեն, բայց երկարությունից լավ խուճուճացած, տիրոջ նեղ ու անտուն բնակարանն իր համար տան, ամրոցի, ազատության չափ արձակ է։ Դրսի աշխարհում «քսանչորսներն» էին, ու իրենց ակների արանքում մի՛ թափով իմաստունացած շունիկն իր տիրոջն էր տենչում, տիրոջից՝ իր կոնկրետ բնակարանը, երկխցանոց այդ անձավում՝ իր անկյունը, քրջի իր կտորը, տարիների ընթացքում իր կողմից կրծոտված, տանտիրուհու կողմից զոհաբերված և չվերցնելու, չլվալու, թափ չտալու զսպվածությամբ՝ ամեն րոպե կրկին զոհաբերվող սիրելի, քրքրված բարձիկը, բարձիկի չորս ծայրերից էլ հենց այն համեղ, ծամծմված կոնկրետը՝ ծամոն֊պտուկը.— դա էլ, ուրեմն, գրապահարանն է և այնտեղ էլ Հայկի հատուկ առանձին դարակը։ Այդ դարակից էր Հայկը փախչում.— ես անկախ եմ ու ինքնուրույն, ինձ հետաքրքրում են աշխարհային թախիծները, ո՞ւր եք ինձ քարշ տալիս — սարերի ետև, որ չտեսնեմ ու չերևա՞մ. կորչե՛ն սարերը... Այդ դարակի գրքերի մեջ էր հերթական փախուստից հևիհև վերադարձած Հայկն իր պատմության նախնի գալարը փնտրում, այդ դարակի առջև կանգնած, կողմնորոշվում էր, «իստուա՞ր» է սա, թե՞ «սթորի»... Ընկերներ Սիսոներ, Հ. Ք.֊ներ, Ա. Գ.֊ներ — ծայրեիծայր դարակային, հնուց հայտնի ժանրավորված, իսկ, ա՛յ, Արմեն, կամ Արմինե... կորել էին, դարակում չկային, Հայկը ստիպված փորձում էր ինքնագլուխ չափել֊ձևել (տնտ.֊սոցիալակ.֊ազգային֊ռասայակա֊պատմակ.) և ակունք էր փնտրում, ակունք, ակունք... Փնտրում էր, գտնում՝ ինքն էլ էր զարմանում, թե որքան դանդաղ ու անընդհատ,— յուրաքանչյուր մազիկն այդպես առանձին իր համար խուճուճանում էր, բայց ի վերջո զսպանակի պես պատում էր շունիկին փափուկ, գունդուկծիկ այդ կաթիլը, թաթիդ մեջ կափկափող տաքուկ սրտիկը։

Մնացածն արդեն մանրուքներ են։ Արագություն։ Բանավեճ №1֊բնակարան֊ավտովաճառք֊բանավեճ №2... Եվ այնպես, որ անընդհատ՝ վազք, և անընհատ՝ թռիչք, և եզր, և խաչմերուկ։ Դիալոգների բնույթը — անկոնֆլիկտ։ Զրույցի արհեստական պատճառաբանվածություն — կինո են նկարում, դուք խոսեք՝ իրենք նկարեն։ Դուք միայն խոսեք։ Եվ երկրորդ բանավեճը, նույնպես անհայտ պատճառով — եկել էր ձայնագրվելու, ներս մտավ ու ընկղմվեց։ Նրանք պատճառը նոր չեն փնտրելու, միայն թե թույլ տվեք բերանները բաց անեն։ Շտապ, շտապ, թռիչք առ թռիչք, անորոշ կիսատությունը դրոշի պես բարձր, որ մարդու կոկորդ քերծի...— կիսատությունն արդյոք կիսատությամբ կարելի՞ է պատկերել, Հայկը չգիտեր, բայց նա ախր դեռ միայն սովորում էր, իսկ Եղիշը, Հրանտը, Խչոն, Հովհաննեսն ու բոլոր֊բոլոր մնացածները՝ իրենք լուռ էին, ձայն չէին հանում, և Հայկը լուռ, խարխափելով սովորում էր...

Վրձնի թեթև, անվարժ, շախմատաձև հպումների հետքերն են։ Հորիզոնի գծի մոտ բնանկարի այդ մանրամասներն ապակոնկրետանում են, ուրվագծերը սվաղվում են, բայց համոզմունքը մնում է. որ այնտեղ՝ հեռվում, ինչ֊որ սպիտակ շինություններ կան... Սպիտակ, էլի սպիտակ, ընդհանուրի մութիկ ֆոնին՝ Արմեն֊Արմինե֊մայրիկ վառ֊սպիտակ բծեր են, և հանկարծ... քո ամենասիրելի, բնակարանային ամբողջ սպասքի մեջ քչաքանակ անձնական֊վերաբերմունքայիններից, բյուրեղապակե նուրբ տոտիկին հենված թափանցիկ պնակիկը, բալի կարմիր մուրաբայի մուգ զանգվածով մշտապես լի, հանկարծ (սրտացավդ պահ առաջ ահազանգել էր) հայտնաբերում ես լվացարանում, կեղտոտ ամանեղենի միջից (միոտանի զինվորիկի պաշտելի պարուհու պես) դուրս ցցված, և պնակիկի ուղիղ կենտրոնին, դուրս ցայտելով եզրերից, անընդհատ հարվածում ու հարվածում է եռման ջրի բարակ, ընդհատվող շիթիկը, և այդ մի պուճուրիկ պատմությունից այնքան շատ ու վառող գոլորշի է ելնում, որ լրիվ բավական է քո երեսն այրելու համար, եթե փորձես մոտենալ. իսկ ապակին դեռ դիմանում է պարզ, անարվեստ այդ կտտանքին, ահագնացող զրնգյունով՝ դեռ չի ջարդվում...

Այ այդպես մանր, այ այդպես սրտաճմլիկ,— շրջապատի գորշուսևի մեջ վառ֊սպիտակ բծերի, կլորացրած վրձնահպումների կողքին չես կարողանում գտնել չորրորդը... Հայկը... Ո՞վ է նա, վերջապես — Հայկը։ Ի՞նչ է նա և ո՞ւր է գնում։ Ի՞նչ է եղել երեկ և ի՞նչ պիտի լինի վաղը։ Ո՞ր դռան շեմին է իր դեմքը գլխարկի փոխարեն հանել ու մոռացել։ Գնում է, գալիս է, դիտում է, խոսում է, ստվերոտ մի անուն... Իսկ կոնկրետ, կոնկրետ, ՈՎ ՈՐՏԵՂ ԻՆՉՈՒ ԵՐԲ ՈՎ ՈՎ ՈՎ Դու ո՞վ ես։ Ցավում է հարցը կասկածատանջ։ Եվ չգիտես չարախնդալ թե լացել, որ — չկաս։ Էլ ո՞ւմ պիտի մեղադրեն։ Ի՞նչ ֆիլմ։ Այն, որ չկա՞։ Իսկ ես դրա հետ ի՞նչ կապ ունեմ, ներեցեք։ Ով, ե՞ս։ Իսկ որտե՞ղ եմ ես։ Չէ՞ որ ես էլ — չկամ։ Հա՜յկ։ Հա՜յ֊կո՜։ Ո՞ւր ես։ Ծիծաղելի է։ Եկել հետս կռիվ էիր անում. ձեր «ֆի՜լմը», ձեր «Արմինե՜ն»։ Ի՞նչ ֆիլմ։ Ո՞ւմ ֆիլմը։ Ի՞նչ խոսք կարող է լինել ինչ֊որ «իմ» «ֆիլմի» մասին — եթե անգամ «ինքս» — արդեն չկամ։ Ու չեմ էլ եղել։ «Ես» «ինձ» հորինել էի։ Բա՜։

— Եվ նա խոստովանեց և չուրացավ. և խոստովանեց, թե՝ Ես չեմ Քրիստոսը։ Պատկերացնո՞ւմ եք. ինքը չէր, ուրեմն։ Եվ նրան հարցրին. Ապա ո՞վ ես, Եղիա՞ն ես. և նա ասաց. Չեմ. Մարգարե՞ն ես դու. և նա պատասխանեց՝ Ոչ։ Արդ ասեցին նրան. Ապա ո՞վ ես, որ պատասխան տանք մեզ ուղարկողներին. Ի՞նչ ես ասում քեզ համար։ Ասեց. Ես եմ անապատումը կանչողի ձայնը... Ո՞ւր կանչողի։ Ի՞նչ կանչողի։ Ախր դու նույնիսկ դա էլ չես... Ահա գալիս են կուռ ու խրոխտ Արմինեն, Ազնիվն ու Յուրան (էն, հիշո՞ւմ եք)՝ դաշնակցած։ Արմինեի ճանկերը — վզիդ. Դու ո՞վ ես.— բռնում են ոտուձեռիցդ ու՝ անդունդը, ճահիճը, անտակ... Գլուխը խփում է պատին ու արթնանում։ Եվ ի վերջո տեր է դարձնելու այդ չկարողանալը։ Գուցեև կճանաչեն... Ա֊ա՜։ Տի — տո֊ո՞տ,— կասեն։

Դուք, ուրեմն, գոհ եք, որ այս անհամոզմունք աշխարհում ունեք համոզմունքներ, և այդքանով արդեն տվել֊անցել եք ձեզ ներկայացվելիք բոլոր հնարավոր մարդկային պահանջները, մինչդեռ ունենալ֊չունենալու, լավ ու վատի, չար ու բարու երկանդամ հակադրություններից բացի — դենը — դուրս — գոյություն ունեն այլ հարաբերություններ, այլ՝ եռաչափ և բազմաչափ աշխարհներ, որտեղ ձեզ ոչ ոք չի գովի, սոսկ, լոկ այն բանի համար, որ դուք չեք փախչում և կատարում եք ձեր մարդկային ձեռքից եկածը։ Ուստի և անեզր այս երազին որպես վրձնի վերջին հպում՝ այն, ինչ սկզբներում են գրում, սովորույթի համաձայն. բնաբանի պես մի բան, մի եռաչափ, մի հին կասկած։

Դուք ասում եք, թե բարոյական է միայն գործելն ըստ սեփական համոզմունքների։ Բայց որտեղի՞ց եք դուք դա եզրակացրել։ Ես ձեզ ուղղակի չեմ հավատա և կասեմ ընդհակառակը, որ անբարոյակա՛ն է գործելն ըստ սեփական համոզմունքների։

Դոստոևսկի

 

դեկտեմբեր, 1982 ֊ սեպտեմբեր, 1983

 

>>> 

Վերջաբան, 2007

Արմենը ռեժիսոր Կարեն Գևորգյանն է։ Արմինեն Լուսինեն է։ Վերջերս Լուսինեին մայրս հեռուստացույցով տեսել է։ Լուսինեն աստղով աղջիկ էր, չնայած ֆիլմն արգելվեց, Լուսինեն որպես կինոաստղ կայացել էր, տղերքով հետևից ման էինք գալիս։

Կարեն Գևորգյանը նաև Հրանտի արձակի հիման վրա մի ֆիլմ էր արել, «Օգոստոս», Լուսինեի մասին ֆիլմից առաջ (տե՛ս «Հրապարակ» հոդվածը)։

Լուսինեի մասին ֆիլմն արգելելուց հետո Կարեն Գևորգյանը թողեց Հայաստանից գնաց, մի երկու ֆիլմ մեծ Սովետում արեց, մեծ հաջողություն ունեցավ, 1990 թվականի իր ֆիլմը՝ Այթմատովի «Ծովեզրով վազող չալիկ շունը», մի քանի մրցանակ ստացավ։ Ես մի հոդված գրեցի նրա մասին, հոդվածը տպագրվեց «Նորք» ամսագրում 1992֊ին (տե՛ս «Կվերադառնա՞, արդյոք, Կարեն ԳԵՎորգյանը»)։ Հետո Կարենը եկավ Հայաստան, պատերազմի մասին լիքը նյութ նկարեց 1994֊ի ձմռանը, հետո մի շարք վավերագրական ֆիլմեր, հետո մի փոքրիկ ոչնչացուցիչ ինքնաթիռ հավաքեց հատուկ Ղարաբաղի տեղանքի համար, և մի փոքրիկ տանկ, բայց ոչինչը չարտադրեցին։ Վերջերս նորից մի ֆիլմ է արել, Գերմանիայի դերի մասին Ցեղասպանության մեջ։ Ես վերջերս նրա մասին մի հոդված հրապարակեցի «Արմինիան Ռիփորթերում» անգլերեն, հույս ունենալով, որ փող կհավաքվի նրա «Հրաժեշտ եզրագծից անդին»՝ Լուսինեի մասին ֆիլմը վերականգնելու համար, բայց չստացվեց։ Ստացվում է, ես ամբողջ կյանքս Կարենի մասին եմ գրում։ Ամեն իմացածս լեզվով։ Վերջերս էլ «Майн Грант» (http://southcaucasus.com/old/index.php?page=publications&id=1533) ռուսերեն վիպակիս մեջ եմ բավական մանրամասն նկարագրել այս պատմությունը։ Ինքն էլ ասես թե իր հին ֆիլմով չի հետաքրքրվում, չի ուզում ֆիլմը վերականգնել։ Ֆիլմն արգելողների անուններն արդեն տվել եմ ուրիշ տեղերում, էլ չեմ ուզում կրկնել, անցած բան է։ Ֆիլմի վերականգնումն արժի մոտ 20 000 դոլար և Կարենի հավեսի վերակենդանացում։ Բայց, երևի, ավելին արժի՝ ազգի վերաբերմունքի փոփոխություն դեպի իր անցյալը, ներկան և ապագան։

Երբ Պատմության ես հանդիպում՝ պարտք ես զգում, ուզում ես Պատմությունը փրկել։ Թե էսպես գնա, ինքներս էլ կսկսենք Պատմություն կերտել, բայց, երևի, չենք կարենա, գլխներիս կտան, ինչպես միշտ։ Չեմ ուզում հոռետես լինել, բայց բոլորիս համար շատ ուժեղ վախենում եմ։ Արանքներով սպրդենք մի կերպ մեր կյանքն ապրենք — արդեն հաջողությո՞ւն է։

 

Վերջաբան, մարտի 6, 2011

18 տարեկանումս պատմվածք գրելու այդ տարափը երբ համակեց՝ անընդհատ նաև ինչ֊որ շատ հեռու վախը կար, որ հիմա կդադարի, կցամքի։ Դրա համար դեկտեմբերյան այն օրերին, որ չգիտեմ ինչ պատճառով դասի չէի գնում՝ կիսահիվանդ էի թե ինչ՝ այդ օրերին (քսան տարեկան էի), երբ նստեցի և օրը քառասուն ձեռագիր էջ գրելով չորս օրում այս վիպակի՝ առաջին լուրջ վիպակիս սևագիրն ավարտեցի՝ ինքս ինձնով հպարտ էի։ Հետո տեսա, որ խմբագրելու շատ բան կա, ու սկզբունքորեն անխղճորեն խմբագրեցի, բայց դա մի տարի տևեց։ Լեզուն բավական անկախ ստացվեց, հրանտիզմ կա, բայց ավելի պակաս, քան նախկինում։ Սցենարիստն Ալիկ Դիվանյանն էր՝ ֆիզիկոս, նաև՝ սաքսոֆոնիստ, Դվինի բարում էր նվագում։ Չերյոմուշկայի շենքերի փլվելու պատկերում՝ կարծես երկրաշարժը գուշակած լինեմ։ Մի լավ բան էլ գոնե լիներ... Թե ինչ կա հպարտանալու։ Բուլգակով, Ակուտագավա, Դանելիա, Չարենց՝ էռուդիցիաս արդեն ելել ինձ ուտում էր, նույնիսկ Աստվածաշնչի ոճական ոլորտներն էի համարձակվում մտնել... Ինձ մոտիկ չէր այս գործն ավարտելուց հետո, իսկ հիմա երբ կարդում եմ՝ լիքը ծաղր կա մեջը, իսկ բարությունը Կարենի արգելված ֆիլմինն է։ Ավարտելուց հետո՝ տվեցի կարդացին՝ հեղինակը (Կարենը), Վահրամ Աբովյանը (Միքայել Ստամբոլցյանը)։ Այդքան բան։ Լուսինեին չտվեցի։ Բնականաբար սա այն դեպքերից էր, որ այն օրերին հրապարակելու մասին չէի էլ մտածում։

Ամենանշանակալին, թերևս, այսօր այն է՝ որ հենց այն, ինչի համար գրված էր՝ տեղի ունեցավ. փաստ է, որ այդպիսի ֆիլմ եղել էր։ Այն չվերականգնվեց, թեև գուցե շանս կա դեռ ֆիզիկապես, բայց չկա բովանդակային իմաստով՝ Կարենը շատ է փոխվել, հավես չունի իր ֆիլմը վերականգնել։ Չեղածի եղած լինելը, երևի, այն ամենակարևոր փիլիսոփայական հարցերից է, որ մինչ օրս էլ ինձ հետաքրքիր է։ Կամ՝ եղածի չեղյալանալը։ Ծնվում է օրական միլիոն Մոցարտ աշխարհում, հետո դրանք զոհվում են ֆիզիկապես կամ իրենց, այդ տաղանդով լեցուն երեխաների մեջ մոցարտներն են զոհվում, չծնվում։ Այդպես աշխարհը գնում է մի խուլ ճամփով, որը կապ չունի իրական մեծ ճամփի հետ, որը կարծես մարդկության համար նախանշված է։ Մարդիկ իրար արածը ոչնչացնում են, թուրքավարի, վելիկոռուսավարի, սովետավարի, հայավարի։ Դա է այն, ինչ կատարվում է այս աշխարհում։ Լինելը երբեմն չլինել է, և հակառակը։ Ես դա այս գործում շոշափել եմ։ Ցեխավիզմն այն ժամանակ ահա թե ինչպես էր գլուխ բարձրացնում, պատանիների ուղեղ պղտորում, և այսօր էլ այլ ձևով՝ իր ձևով, նույնն է անում։ Այն հասարակությունն ապագա չուներ, ապագայի փնտրտուքի մասին է այս վիպակը, ինձ այն ժամանակ, ջահելիս, թվում էր՝ ապագա արդեն չունի, մինչդեռ պարզվեց՝ ապագա դեռ չուներ. շատ արագ ձեռք բերեց ապագա։ Այն Յուրան գուցե գնաց կռվեց, գուցե գաղթեց Ամերիկա ու բռնվեց մի գործարքի համար, գուցե հիմա ամերիկյան բանտում է, գուցե գաղթեց Ռուսաստան ու տակից դուրս եկավ, հիմա մի հիսուն կրպակի տեր՝ միջին ձեռնարկատեր է։ Գուցե փող վերցրեց բանկ դնելու ու պարտքի տակ ընկավ, գուցե փախավ, գուցե նստեց, գուցե հասան հախից եկան։ Գուցե հիմա նախարար է։

Մեր դասարանի Նունեն, որին մեր դասարանի Գապարը մինչև էսօր սիրահարված է, էն օրերին տվեցի կարդաց վիպակը, ասաց՝ «Շատ էլիտար է», ես էլ ուրախացա։ Մի կտոր՝ ավտոշուկան, թե հիվանդանոցը՝ վերցրեց իր ալբոմի համար՝ համալսարանի ստեղծագործողների ալբոմ էր անում։ Բայց ես այն չտեսա։ Ինքը պատմականում էր, շատ չէինք շփվում։ Գպոն էլ գնաց Շվեյցարիա, պատմել եմ, դեգերում է եվրոպաներով, մի օր երևի նորից պատմեմ, ունիկալ կերպար է, վերջերս եկել էր։

Սա մինչև գրելն արդեն արգելված գործ էր նկարելուց հետո արգելված ֆիլմի մասին (որի նկարելը պատահաբար, թյուրիմացաբար էին թույլ տվել և սխալն ուղղեցին անհապաղ), պատմության սխալմունքով ընդամենը յոթանասուն տարով ստեղծված մի աշխարհամասում. սրա հրապարակումը ոչ մեկին պետք չէր նույնիսկ այդ աշխարհամասի փլվելուց հետո, որովհետև արդեն հոդված գրել էի նույն բանի մասին և հրապարակել այն ժամանակ, երբ նույնիսկ սա, մեկ է, էլի չէր ստացվելու հրապարակել, իսկ նույնիսկ եթե հոդված գրած չլինեի՝ բոլորը թքած ունեն սրա վրա, ինչպես և Կարենի ֆիլմի, իսկ ես համառ եմ, գուցեև ավելի՝ քան նա, կամ գուցե նա բավարարվեց իր հետագա ֆիլմերով, սա կորուսյալ ձեռագիր էր, որը գտնվեց նկուղում, և որ Նունեն անվանել էր էլիտար, ու չնայած դրան՝ ես սա հիմա հրապարակում եմ։ Չգիտեմ կարողացա բացատրել, թե ոչ։


14:02 Մարտ 23, 2018